retour menu

          MUSEE DE L' OCCUPATION SOVIETIQUE 1921-1991

საბჭოთა ოკუპაციის მუზეუმი1921 1991

"გამოფენა "სვანეთი ხალდეს აჯანყება 1875 1876" ოთარ ჯანელიძის პრეს რელიზი"

*

2019 წლის 16 დეკემბერს,  სიმონ ჯანაშიას სახელობის სახელმწიფო მუზეუმის საბჭოთა ოკუპაციის დარბაზში, გაიხსნა გამოფენა „სვანეთის-ხალდეს აჯანყება 1875-1876“. ღონისძიება საქართველოს ეროვნული მუზეუმისა (გენერალური დირექტორი დავით ლორთქიფანიძე) და ხალდეს აღორძინების ფონდის (დამფუძნებელი თორნიკე გასვიანი) თანამშრომლობით გაიმართა.

            ექსპოზიცია საარქივო დოკუმენტაციაზე, ეთნოგრაფიულ, ფოტო და ვიდეო მასალაზე დაყრდნობით მოგვითხრობს თავისუფლებისათვის მებრძოლი, რუსეთის იმპერიულ ძალმომრეობასთან დაპირისპირებული, მაღალმთიანი პატარა სოფლის – ხალდეს მკვიდრთა შემართებასა და თავგანწირვაზე.

გამოფენის კონცეფცია და ტექსტი ეკუთვნის პროფესორ ოთარ ჯანელიძეს;

დიზაინი - ფრიდონ ლობჟანიძე, ირაკლი ხუციშვილი;

კონსულტანტი - მანანა ხიზანიშვილი.

გამოფენა 2020 წლის 20 თებერვლამდე გასტანს, რის შემდეგაც ექსპოზიცია მესტიის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმში გადაინაცვლებს.

ხალდეს აჯანყების შესახებ საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებელი გეგმავს  დოკუმენტური ფილმს გადაღებას სახელწოდებით „გაულ გავხე“ („გაველ, გავხედე“). ეს არის ცნობილი სიმღერა-ფერხულის სახელწოდება, რომელიც აჯანყებულ სვანებს ეძღვნება.

იხილეთ ==>გამოფენა ხალდეს აჯანყება სვანეთში 1875- 1876

Le Communiqué de presse de l'exposition a été fait par Othar Djanelidze

C’est le  16 décembre 2019, que l'exposition  sur l’Insurrection de  « Svaneti-Khaldè » (1875-1876) a été inaugurée dans la salle du musée d’état Simon Djanashia  de l’occupation soviétique. L'événement a été organisé en coopération avec le Musée national de Géorgie (Directeur Général David Lortkipanidze) et de Fond Khaldè (fondateur Tornike Gaviani).

 L'exposition, basée sur des documents d'archives, des documents ethnographiques, photo et vidéo, raconte le sacrifice et le don de soi des habitants du petit village montagneux de Khaldè, par un chef de guerre opposé au pouvoir Impérial Russe.

Le concept et les texte de l'exposition appartiennent au Professeur Otar Janelidze;

Designers  - Pridon Lobzhanidze, Irakli Khutsishvili;

Consultante - Manana Khizanishvili.

L'exposition durera jusqu'au 20 février 2020, après quoi l'exposition sera déplacée au Musée historique et ethnographique de Mestia.

Le radiodiffuseur public géorgien (GPB) prévoit de tourner un documentaire intitulé "Gaul Gavkhè" (Gavel, Gavkhede …je suis sorti et j’ai observé).

C'est un chant dansé (ronde) célèbre dédié aux insurgés Svanes.

pour voir les textes et les photos de cette exposition, cliquez ci-dessousExpositionde l'insurrection de 1875- 1876

Extrait de la page 424 de « Histoire de la Nation Géorgienne » Paris 1980

Chapitre XXIII § 116 Renforcement du mouvement de l’bération Nationale . Activités des « Tergdaleoulni »

A peu près au même moment (1876), une grande insurrection paysanne se déclencha en Svanétie. Dans cette région montagneuse, l’insuffisance des terres était plus sensible encore que dans les autres régions de Géorgie. Au cours de l’été 1875 les fonctionnaires de l’Etat entreprirent le mesurage des terres de svanétie.Ceci eut pour effet de déclencher la colère des paysans. Au cours d’une escarmouche avec la troupe et la police dans le village de Haldé, des paysans armés massacrèrent le chef de district et le commandant du détachement militaire. Le Gouvernement envoya en Svanétie d’importantes unités de l’armée régulière et la milice, qui passèrent à l’attaque contre les Svanes selon toutes les règles de l’art militaire. Le village de Halde fut pris d’assaut et rasé ; toutes les maisons furent incendiées et les tours de guet détruites à l’explosif.

pour voir les textes et les photos de cette exposition, cliquez ci-dessousExpositionde l'insurrection de 1875- 1876

ამონაწერი „ქართველი ერის ისტორიის“ 424 გვერდიდან, პარიზი 1980. თავი XXIII, & 116. ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის გაძლიერება.  „თერგდალეულთა“ საქმიანობა

 დაახლოებით იმავე პერიოდში (1876) სვანეთში მოხდა გლეხთა დიდი აჯანყება. ამ მაღალმთიან რეგიონში მიწის ნაკლებობა კიდევ უფრო მწვავე იყო, ვიდრე საქართველოს სხვა კუთხეებში. 1875 წლის ზაფხულში სახელმწიფო მოხელეებმა დაიწყეს სვანეთის მიწების გაზომვა, რამაც გლეხების განრისხება გამოიწვია. სოფელ ხალდეში ჯარსა და პოლიციასთან შეტაკების დროს შეიარაღებულმა გლეხებმა რაიონის გუბერნატორი და სამხედრო რაზმის მეთაური დახოცეს. მთავრობამ რეგულარული ჯარისა და მილიციის დიდი ქვედანაყოფები გაგზავნა სვანეთში, რომლებიც ყველა სამხედრო სტანდარტის შესაბამისად სვანებს შეესივნენ. სოფელი ხალდე  იერიშით აიღეს ; დაიწვა ყველა სახლი, ხოლო საგუშაგო კოშკები ასაფეთქებელი ნივთიერებებით გაანადგურეს.

იხილეთ ==>გამოფენა ხალდეს აჯანყება სვანეთში 1875- 1876

გუბერნიის პოლიციამ, პროკურატურამ და მმართველობამ სვანეთის აჯანყების მოთავეებად მიჩნეულ 16 კაცს ასეთი საბრალდებო საქმე შეუდგინეს The police, procurator’s office and the authorities of Svaneti filed the following suits against 16 persons considered to be  the leaders of Svaneti revolt .

კალას თემი (სვანეთი) • Kala community (Svaneti)

XIX საუკუნისათვის სვანეთი რამდენიმე ნაწილად იყოფოდა: სვანეთის სამთავროდ (ბალსქვემო სვანეთი), ბალსზემო (უბატონო, „თავისუფალი სვანეთი”) და ქვემო სვანეთად. ქვემო სვანეთი რუსულ მმართველობას სამეგრელოს სამთავროსთან ერთად დაექვემდებარა, ხოლო დადეშქელიანთა სამთავროს დამოუკიდებლობას ბოლო 1857-1859 წლებში მოეღო. 1858 წლიდან რუსთა მფლობელობაში შევიდა 11 თემისაგან შემდგარი თავისუფალი სვანეთიც, რომელიც დანარჩენ სვანეთთან ერთად საბოქაულოდ გარდაქმნეს (ცენტრით სოფელ ბეჩოში) და ლეჩხუმის მაზრაში გააერთიანეს.

ლატალის თემი (სვანეთი) • Latali community (Svaneti)

1871 წელს სვანეთში რუსის ჯარის ნაწილი ჩააყენეს. მას წესრიგის უზრუნველყოფაში ადგილობრივი პოლიციის მხარდაჭერა ევალებოდა. ახალი ადმინისტრაცია მოსახლეობას შეღავათებს, გზების კეთილმოწყობას, სკოლების გახსნას, სამედიცინო მომსახურებას და სხვ. დაჰპირდა, მაგრამ ნაცვლად ამისა, რუსული რეჟიმის შემოღებით მდგომარეობა უფრო დამძიმდა. 1873 წელს არაყსა და თამბაქოზე სააქციზო გამოსაღები შემოიღეს, მალე კი „ფოშტის ფული“ - რაც მძიმე ტვირთად დააწვა მოსახლეობას. ბატონყმობის გაუქმების შემდეგ კავკასიის ადმინისტრაციამ თავისუფალ სვანეთის საზოგადოებებში საადგილმამულო გადასახადის შემოღება გადაწყვიტა, რისთვისაც მიწის ნაკვეთების აზომვას და თითოეული კომლის ქონებრივი მდგომარეობის გამორკვევას შეუდგა. ხელისუფლების ამ განზრახვამ მოსახლეობის დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია. მღელვარება ლატალში დაიწყო და მეზობელ თემებსაც გადაედო. მთელი უბატონო სვანეთი კალაში ყრილობაზე შეიკრიბა და ერთხმად დაიფიცა, არ დამორჩილებოდნენ უსამართლო მოთხოვნას. აჯანყების კერად მაღალმთიანი სოფელი ხალდე იქცა.

In 1871 a division of the Russian army was deployed in Svaneti. It was in charge of supporting the local police to maintain the order. The new administration promised the residents to provide allowances, road improvement, medical service, to open schools, etc. However, instead, the situation was aggravated with the introduction of the Russian regime. In 1873 excise taxes on vodka and tobacco were brought in, which was shortly followed by taxing with the ‘money for postal charges’, which placed a heavy burden on the community. After the annulment of serfdom the Caucasian administration decided to launch the property tax for the free communities of Svaneti. In order to do so, they started surveying plots of land and investigating the property status of each household. This intent of the authority caused great discontent among the population. The unrest started in Latali and soon it began to spread in the neighboring communities. The whole free Svaneti got together in Kala and swore unanimously not to obey to the unfair demand. The mountainous village of Khalde turned into the heart of the rebellion.

სააქციზო მარკები

 ალკოოლ სასმელებზე

საქციზური მარკები არაყსა და თამბაქოზე • Excise stamps for vodka and tobacco

ბრძანება თამბაქოს აქციზის შემოღების შესახებ Order on the introduction of excise duty on tobacco
 

გიორგი ვლასტოვი, ქუთაისის გუბერნატორი 1872-1878 წწ. Giorgi Vlostov, governor of Kutaisi 1872-1878
 

სვანეთის აჯანყების დროს რუსეთის იმპერატორი ალექსანდრე II,

იმპერატორი ალექსანდრე II Emperor Alexander II
 

ხოლო კავკასიის მეფისნაცვალი მიხეილ ნიკოლოზის ძე რომანოვი

მეფისნაცვალი მიხეილ რომანოვი Viceroy Mikhael Romanov

 იყვნენ. სამხედრო უწყებას გენერალი დიმიტრი მილიუტინი მეთაურობდა, შინაგან საქმეთა სამინისტროს კი გენერალი ალექსანდრ ტიმაშევი

შინაგან საქმეთა მინისტრი ა. ტიმაშევი Minister of Internal Affairs A. Timashev
 

უძღვებოდა. საქართველო ორ - თბილისისა და ქუთაისის გუბერნიებად იყო დაყოფილი, რომლებიც უფრო წვრილი ერთეულების - მაზრებისაგან შედგებოდნენ. ქუთაისის გუბერნიას სათავეში გიორგი ვლასტოვი ედგა, მაგრამ აჯანყებისას იგი ადგილზე არ იმყოფებოდა და ვიცე-გუბერნატორი მალოფეევი ცვლიდა. ლეჩხუმის მაზრას, რომლის შემადგენლობაშიც უბატონო სვანეთი შედიოდა, კაპიტან-ისპრავნიკი გრინევსკი განაგებდა, ადგილობრივი ბოქაული მიქელაძე, მისი თანაშემწე კი თავადი თენგიზ დადეშქელიანი იყო. კალის საზოგადოებას მამასახლისი მარგველანი ხელმძღვანელობდა. დაპყრობილ ქვეყანაში მაღალ, საკვანძო თანამდებობებზე მხოლოდ რუსი სამხედროები და ჩინოვნიკები ინიშნებოდნენ, ადგილობრივ მკვიდრთა წარმომადგენლებს კი ძირითადად დაბალ სამოხელეო პოსტებს ანდობდნენ.

რუსულ საჯარისო რაზმა სვანეთში

Russian Troops in Svanethie

During the Svaneti rebellion, Alexander II was the emperor of Russia, while Mikhail Nikolayevich Romanov was the viceroy of the Caucasus. The military department was headed by General Dmitry Milyutin, and General Alexander Timashev was in charge of the Ministry of Internal Affairs. Georgia was divided into two – Tbilisi and Kutaisi – governorates (gubernia) which comprised minor units – districts. Kutaisi Governorate was headed by Giorgi Vlastov, but during the rebellion he was away and Vice-Governor Malofeyev was replacing him. Lechkhumi District, whose constituent part was free Svaneti, was governed by the district police chief Grinevsky; Mikeladze was the police superintendent and Prince Tengiz Dadeshkeliani was his assistant. Kala Community was led by Headman Margvelani. In the occupied country only Russian militaries and officials were appointed on the key positions, while the local residents were mainly entrusted low-ranking posts.

სოფელი ხალდე

კავკასიონის მთის კალთებს შეფენილი სოფელი ხალდე ზღვის დონიდან 2100 მეტრის სიმაღლეზე მდებარეობს და ევროპაში ერთ-ერთ ყველაზე

მაღალ დასახლებულ პუნქტად ითვლებოდა. თვითმხილელთა გადმოცემით, თავისუფალ სვანეთში ხალდე თავისის გარეგანი სილამაზით ყველა დანარჩენ სოფელს აღემატებოდა. ხალდე არასოდეს ყოფილა გამორჩეული მოსახლეობის სიმრავლით.  მკაცრი ბუნებრივი პირობების გამო (სოფელი წელიწადის განმავლობაში 6 თვე თოვლითაა დაფარული)

ოჯახები ჯორხაძეები და ჩოფლიანები სოფელ ხალდეში

The Jokhadzes and Tchoplianis ; village Khalde

გვარები Surnames

გასვიანი Gasviani 4

ჯოხაძე Jokhadze  4

ჩოფლიანი Chopliani 4

ჩეგიანი Chegiani 3

ოჯახი Family   4

ეკლესია Church 1

კოშკი Tower 11

აქ გაძლება ჭირდა. ამის მიუხედავად, ხალდეს მკვიდრნი ცხოვრობდნენ ბუნებასთან შეხამებული ყოფით, მკაცრი, მაგრამ იმავდრულად, ლაღი და თავისუფალი ცხოვრებით, ერთგულებდნენ და იცავდნენ მამა-პაპათა რჯულს, ტრადიციებს და არ თმობდნენ წინაპართა მიწას.

სვქნი უხუცესი 

     Svan Elder

ხალდელები „ამაყი, მარდი და ჯაფის ამტანი იყვნენ. ტანადობით, თამაშ-ლხინით, სიმღერა-ფერხულით მთელს სვანეთში ტოლი არ ჰყავდათ.“ აჯანყების წინა პერიოდისთვის ხალდეში სულ 19-მდე ოჯახი სახლობდა, ძირითადად 4 გვარის - გასვიანების, ჯოხაძეების, ჩოფლიანებისა და ჩეგიანების წარმომადგენლები. თითოეულ მათგანს ერთი ორი ქვიტკირის ორსართულიანი სახლი ედგა. სოფელს 11 კოშკი (მურყვამი) ამშვენებდა, რომელთაც როგორც თავდაცვითი, ისე საცხოვრებელი ფუნქციები ჰქონდათ. სოფლის ცენტრში მაცხოვრის სახელობაზე აგებული ეკლესიაც იდგა.

“AN ORDINARY VILLAGE BECOMES FAMOUS IF A BIG WAR TAKES PLACE THERE”

 VICTOR HUGO.

Spread over the slopes of the Caucasus, the village of Khalde is situated at an altitude of 2,100 meters above sea level and was regarded as the highest populated area in Europe. According to eyewitness accounts, outward beauty of Khalde exceeded that of all the other villages of free Svaneti. Khalde was never distinguished by the multitude of population. Because of severe natural conditions (the village is covered with snow for six months in a year) it was difficult to survive here. Despite this fact, the indigenous community of Khalde matched their lifestyle with nature; they lived strict, but, at the same time, unrestricted and free lives, were loyal to their forefathers’ creed, traditions and confined themselves to the land of their ancestors. The residents of Khalde were “proud, agile and resistant to toil. They had no equal throughout Svaneti by their physique, rejoicing, singing and round dancing”. Prior to the rebellion, only 19 households resided Khalde; there were mainly four clans – Gasvianis, Jokhadzes, Choplianis and Chegianis. Each of them owned a couple of two-storey mortared stone houses, and the village boasted eleven towers (murkvami) that had both defensive and residential functions. A church dedicated to the Savior stood in the center of the village.

„სოფელი ხალდე აღებულია და მიწასთან გასწორებული... აჯანყების ბუდე ლიკვიდირებულია“.
“VILLAGE KHALDE HAS BEEN TAKEN AND RAZED TO THE GROUND… THE CENTER OF REVOLT IS LIQUIDATED”. “VILLAGE KHALDE HAS BEEN TAKEN AND RAZED TO THE GROUND… THE CENTER OF REVOLT IS LIQUIDATED”. From General Erast Tsitovich’s report sent to Viceroy Mikhail Nikolayevich Romanov.

 

1864 წელს, ხანგრძლივი ბრძოლის შედეგად, რუსეთმა კავკასიის დაპყრობა დაასრულა.

გენერალი ერასტ ციტოვიჩის პატაკიდან მეფისნაცვალ მიხეილ ნიკოლოზის ძე რომანოვისადმი

ამ თარიღიდან ათიოდე წლის შემდეგ, მიყუჩებული მთის ახალმა მღელვარებამ იმპერიის ხელისუფალნი შეაშფოთა. ამ დროისათვის რუსეთი ოსმალეთთან ომს გეგმავდა და სვანეთში წამოწყებული ამბოხი მისთვის საფრთხის შემცველი იყო. გავრცელდა ხმაც, რომ მღელვარება ინსპირირებული იყო ოსმალეთის მხრიდან. „მადლობა ღმერთს“ - ასე წააწერა 1875 წლის აგვისტოში ალექსანდრე II-მ კავკასიის მეფისნაცვლის მიხეილ ნიკოლოზის ძის მიერ მისთვის გაგზავნილ მოხსენებით ბარათს, რომ სვანეთში მდგომარეობა მშვიდობიანად განიმუხტა. ეს იყო აჯანყების პირველი ეტაპი, როდესაც თავისუფალი სვანეთის 2 ათასკაციანმა ყრილობამ პროტესტი გამოხატა და მიწების აზომვას დაუპირისპირდა.  ქუთაისის ვიცე-გუბერნატორმა, რომელიც ჯარითა და არტილერიით მიადგა სვანეთს, ვითარება უსისხლოდ დააცხრო. მოძრაობის ძირითადი მოთავენი შეიპყრეს, ხოლო სამ კაცზე ძებნა გამოცხადდა. სვანეთის დამშვიდება დროებითი აღმოჩნდა. რუსული ადმინისტრაციის ძალმომრეობამ მთაში პროტესტის ახალი ტალღა ააზვირთა. ლეჩხუმის მაზრის უფროსმა გრინევსკიმ, სამხედრო რაზმის მეთაურმა ლესუსმა და ადგილობრივმა ბოქაულმა თავადმა მიქელაძემ ხალდის მკვიდრთ ეჭვმიტანილების გადაცემა მოსთხოვეს. რუსებმა სოფელი ალყაში მოაქციეს და მოსალაპარაკებლად გამოსული ორი ადგილობრივი მცხოვრები - გეგი და გივარგ გასვიანები ხიშტებით განგმირეს. საპასუხოდ, სვანებმა გრინევსკი, ლესუსი და რამდენიმე ჯარისკაცი სიცოცხლეს გამოასალმეს. ამბოხებულთა დასასჯელად ქუთაისიდან გენერალ ერასტ ციტოვიჩის მეთაურობით ახალი სამხედრო ექსპედიცია გაიგზავნა. მასში შედიოდა: ალექსანდროპოლის ქვეითი ლეგიონი, 2 ცხენოსანი ასეული, 39-ე საარტილერიო ბრიგადის სამთო ბატარეა, მესანგრეთა რაზმი, გურულთა ქვეითი ასეული, კახელთა მილიციის ასეული, ბეჩოს სამხედრო ნაწილი (ჯარს საჭიროების შემთხვევაში ყაბარდოდან უნდა მიშველებოდა მილიცია 300 ქვეითის შემადგენლობით). აჯანყებულებმა ხანდაზმული ქალები და ბავშვები მეზობელ სოფლებში გახიზნეს, თვითონ კი იერიშის მოსაგერიებლად მზადებას შეუდგნენ. ჯარმა მეამბოხე სოფელს ალყა შემოარტყა და არტილერია აამოქმედა. თავისუფლებისათვის მებრძოლნი რამდენიმე კვირის განმავლობაში უმკლავდებოდნენ მომხდურს. არსებობს გადმოცემა, რომ აჯანყების მონაწილეების ლემონ ჯოხაძისა და გეგი ჩოფლიანის მეუღლეები - მარიამი და ბარბარე ალყაში მოქცეულ  ხალდეში დარჩენილან და კოშკებში გამაგრებულ ამბოხებულებს თოკებით საჭმელს და წყალს აწვდიდნენ. ისინი რამდენჯერმე ღამით სოფლებში - იფარსა და კალაში გადასულან ტყვია-წამლის შესაგროვებლად. მათვე კალას ლაგურკადანაც წამოუღიათ მომლოცველების მიერ შეწირული ტყვია-წამალი. როდესაც აჯანყებულებს საბრძოლო მასალა მაინც შემოაკლდათ, ისინი სოფელს ისე უჩუმრად გაეცალნენ, რომ რუსებს არაფერი გაუგიათ. მტერმა მხოლოდ რამდენიმე მოხუცი და დაჭრილი ხალდელი შეიპყრო. გენერალმა ციტოვიჩმა ხალდე მიწასთან გაასწორა. ცადაზიდულ კოშკებს ქვემეხებით რომ ვერაფერი დააკლეს, დინამიტი დაუდეს და სათითაოდ ააფეთქეს. „ექვსი დღის გამუდმებული საარტილერიო ცეცხლითა და ნაღმებით ჯარმა დაანგრია ხალდეს თერთმეტივე კოშკი, ყველა ქვიტკირის შენობა, გადაწვა ხის ნაგებობები, მოსამკელი ყანები და ხალდე ნაცარ-ტუტად აქცია“.

აჯანყების მონაწილის თოფი. სვანეთის მუზეუმი Gun of a Rebel. Svaneti Museum

რუსული ზარბაზანი ხალდეში

ბესარიონ ნიჟარაძე მონაწილეობას იღებდა აჯანყებულებსა და რუსებს შორის გამართულ მოლაპარაკებებში Besarion Nizharadze took part in the negotiations held between the rebels and the Russians
 

ლეჩხუმის მაზრის უფროსი გრინევსკი Grinevsky, Head of Lechkhumi District

სამხედრო რაზმის მეთაური ლესუსი Lesus, Troop Commander

1864, after continuous fights, Russia accomplished the conquest of the Caucasus. Ten years after this date, the new wave of unrest in the silenced highlands caused the authorities of the empire to become concerned. By the time Russia was planning to war against Ottoman Turkey and the rebellion launched in Svaneti seemed dangerous. Rumors spread that the unrest was inspired by the Ottomans. “Thank Goodness,” – this is how Alexander II inscribed the memorandum sent to him by the viceroy of the Caucasus Mikhail Nikolayevich meaning that the tension in Svaneti was peacefully defused. It was the first phase of the revolt, when the Convention of 2,000 attendees of free Svaneti, expressed their protest and objected to the survey of the land. The vice-governor of Kutaisi, who had reached Svaneti with army and artillery, calmed the situation down without shedding blood. The main organizers of the movement were arrested and three men were sought by the police. Putting down of the revolt in Svaneti turned out to be short-lived. Violence of the Russian administration caused a new wave of protest to stir up. Head of Lechkhumi district Grinevsky, chief of the military squad Lesus and the local police superintendent Prince Mikeladze demanded from the residents of Khalde to hand the suspects over to them. Russians laid a siege of the village and stabbed two locals Gegi and Givarg Gasviani, who had come out to hold negotiations, to death with bayonets. In response, the Svans killed Grinevsky, Lesus and several soldiers. In order to punish the rebels, a new military expedition under the leadership of General Erast Tsitovich was sent from Kutaisi. It comprised: Alexandropol infantry regiment, two hundred cavalrymen, a gun-crew of N39 mountaineers artillery brigade, a sappers’ company, troops of Guria, troops of Kakheti militia, Becho military unit (in case of need, the army had to be assisted by th infantry of 300 soldiers from Kabardo). The rebels sent elderly women and children to safety in other villages and set about preparing to repel the attack. The army besieged the rebellious village and enacted the artillery. The fighters for freedom resisted the enemy for several weeks. It is said that Mariam and Barbare, wives of the participants of the revolt Lemon Jokhadze and Gegi Chopliani stayed in the besieged Khalde and supplied food and water with ropes to the rebels fortified in towers. At night they had even got to the villages Ipari and Kala several times to collect gun-powder. They also fetched the gun-powder which had been donated by pilgrims from Lagurka Church in Kala. When the rebels ran out of ammunition, they escaped the village secretly, so that the Russians did not even hear about it. The enemy captured only several elders and wounded the residents of Khalde. General Tsitovich razed Khalde to the ground. Not being able to do any harm to the tall towers with canons, they blew them up one by one using dynamite. “After six days of continual gunfire and laying explosive mines, the army ruined all eleven towers, all the stone houses, burned the wooden buildings and the cornfields to be reaped and ruined down the village of Khalde”.

აჯანყებულთა სასამართლო პროცესი „საბრალდებულო

აკაკი წერეთელის სიტყვა საქართველოს ეროვნული ქრქივი

ნიკო ნიკოლაძესასამართლო პრუცესზე შესრულებულიჩანახატები

სკამზე იჯდა მთელი სოფელი.  ალბათ იურისპრუდენციას ასეთი რამ არ ახსოვს,  როცა გამარჯვებული სამსჯავროზე უხმობს ძლეულს,  ეს ანგარიშის გასწორებაა და არა სამართალი“. აკაკი გელოვანის ვანეთის აჯანყების ხელმძღვანელთა და მონაწილეთა საბრალდებო საქმე, იმპერატორის განკარგულებით, დროებით სამხედრო-საველე სასამართლოს გადაეცა, რომელსაც ისინი ომიანობის დროის სასჯელის მიყენებით უნდა გაესამართლებინა. სასამართლოს კავკასიის სამხედრო-საოლქო სასამართლოს წევრი (შემდეგში თავმჯდომარე)  გენერალ-მაიორი სტეფან ლეიხტი თავმჯდომარეობდა. წევრები იყვნენ: პოლკოვნიკი ბიკოვი, პოლკოვნიკი წულუკიძე, შტაბსკაპიტნები ლუპოლოვი, პავლიცკი და გენვიჩი, კაპიტანი მელიქ-ჰაივაზოვი, მდივნობდა ფილჩაკოვი. სახელმწიფო მბრალმდებელს სამხედრო პროკურორის თანაშემწე კაპიტანი შლეტინსკი წარმოადგენდა. თარჯიმნობდა თავადი გარდაფხაძე. დამცველად დანიშნული იყო ალმაზოვი. ადრე შეპყრობილ 9 ბრალდებულს განაჩენი პირველ პროცესზე, 1876 წლის ოქტომბერში, ქუთაისში გამოუტანეს. დანარჩენი 13-ის სასამართლოც იმავე წლის ნოემბერ-დეკემბერში იქვე გაიმართა.   პროკურორი თავდაპირველად ამბოხების მეთაურთა სიკვდილით დასჯას (ჩამოხრჩობას), ხოლო სხვების  კატორღაში გაგზავნას მოითხოვდა. საზოგადოებრივი აზრის ზეგავლენის გამო პროცესი ამჯერად ღია იყო. დაპატიმრებულთა უფლებებს ადვოკატები ლუარსაბ ლოლუა, დავით ლორთქიფანიძე და დრობიშევი იცავდნენ. საზოგადო დამცველის როლში აკაკი წერეთელი გამოვიდა, რომელმაც აჯანყებულების მკაცრი სასჯელისაგან გადარჩენა იტვირთა. 23 მოწმიდან პროცესზე მხოლოდ 12 გამოცხადდა. აჯანყების ხელმძღვანელთა დაცვასთან ერთად აკაკი წერეთელმა ამხილა კოლონიური რეჟიმის მანკიერებები, კრიტიკის ცეცხლში გაატარა მოხელეთა თუ სამხედრო მეთაურთა ძალმომრეობა და უსულგულობა. პოეტმა ხალდეს საქმეს პოლიტიკური ჟღერადობა მისცა, საქვეყნოდ წარმოაჩინა, რომ პასუხისგებაში მიცემულნი  არიან არა დამნაშავეები, არამედ თავისუფლებისათვის მებრძოლი ადამიანები. სასამართლოს სხდომებს ესწრებოდა ნიკო ნიკოლაძეც. მას სიტყვა არ წარმოუთქვამს, მაგრამ ზრუნავდა, რათა ბრალდებულთათვის სასჯელი შეემსუბუქებინათ. ნ. ნიკოლაძემ შემოგვინახა მის მიერვე ჩაწერილი სასამართლო პროცესის ვრცელი ანგარიში და სასამართლოს მიმდინარეობისას შესრულებული ოთხი ბრალდებულის გრაფიკული ჩანახატიც. სასამართლოს გადაწყვეტილება მკაცრი იყო: ბრალდებულთა ნაწილს ჩამოხრჩობა, ნაწილს კი სხვადასხვა ვადით კატორღა მიესაჯა, სასჯელისაგან მხოლოდ მცირეწლოვნები - გიორგი ჯოხაძე, გიერგ და ბესი გასვიანები გაანთავისუფლეს. კავკასიის მეფისნაცვალმა მიხეილ ნიკოლოზისძემ განაჩენი მნიშვნელოვნად შეარბილა: უმაღლესი ზომა ყველას მოეხსნა, ასევე შეუმცირდათ გადასახლების ვადა. გურმაჩ და ჩოფა ბექას ძე გასვიანებს, ბჷღა  ივანეს ძე გასვიანსა და ჯოხან  გიერგის ძე  ჯოხაძეს -  უვადო, ბჷღა გეგის ძე გასვიანს  კი 20 წლიანი კატორღა მიესაჯათ. სხვებს იმპერიის სხვადასხვა გუბერნიაში გადასახლება აკმარეს.

TRIAL OF THE REBELS: “THE WHOLE VILLAGE WAS SITTING IN THE DOCK. JURISPRUDENCE CAN HARDLY RECALL A CASE WHEN THE VICTORIOUS CALLS FOR THE JUDGMENT OF THE DEFEATED. IT IS TAKING REVENGE RATHER THAN JUSTICE”. AKAKI GELOVANIO n the Emperor’s order, the criminal case of the leaders and participants of Svaneti revolt was passed to the provisional field court-marshal which was to put them on trial according to the wartime punishment rules. The court was headed by Major General Stefan Leicht, member of the regional military court of the Caucasus (later- the head). The members were: Colonel Bikov, Colonel Tsulukidze, Staff Captains Lupolov, Pavlitski and Genvich, Captain Melik-Haivazov, secretary – Pilchakov. Captain Shletinsky, assistant of the military prosecutor, was the state prosecuting lawyer; Prince Gardapkhadze was an interpreter; Almazov was appointed as the defense lawyer. The nine accused arrested previously were sentenced during the first trial in Kutaisi in October 1876. Legal proceedings of the rest 13 were held in the same place later, in November-December. Initially, the prosecutor demanded capital punishment (hanging) for the leaders of the revolt and sentencing the others to penal servitude. Owing to the influence of public opinion, in this case the trial was made open. The rights of the arrested were defended by lawyers Luarsab Lolua, Davit Lordkipanidze and Drobishev. The role of the public defender was given to Akaki Tsereteli, who took on the burden of rescuing the rebels from severe punishment. Only twelve out of 23 witnesses turned up in court. Along with defending the leaders of the revolt, Akaki Tsereteli exposed the badness of the colonial regime, severely criticizing violence and ruthlessness of the officials and military commanders. The poet attached the case of Khalde political significance and showed it publicly that those charged were not criminals, but the people fighting for freedom.   The sitting of the court was attended by Niko Nikoladze, too. He did not make a speech, but cared about mitigating the sentence for the accused. N. Nikoladze preserved for us a long report of the trial recorded by him and sketches of four accused made during the trial. The verdict was very strict: some were sentenced to hanging and others - to different terms of labor servitude. Only the juveniles Giorgi Jokhadze, Gierg and Besi Gasviani were released. The vice-roy of the Caucasus Mikhail Nikolayevich significantly mitigated the verdict: the capital punishment was lifted from all the convicts and the term of exile was reduced. Gurmach and Chopa, sons of Beka Gasviani, Bgha, son of Ivane Gasviani and Jokhan, son of Giergi Jokhadze were sentenced to lifelong hard labor, while Bgha, son of Gegi Gasviani – to 20 years hard labor. The rest of the convicts were exiled to various Russian governorates (gubernia).

წმ. კვირიკესა და წმ. ივლიტას სახელობის ეკლესია • St. Kvirike and St. Ivlita Church

ყოველთვის, როდესაც სვანეთში დიდმნიშვნელოვანი საკითხები წყდებოდა, მას დასტურსა და სიმტკიცეს წმინდა კვირიკეს ხატზე დაფიცებით აძლევდნენ. ძვირფასი ქვებით, მინანქრითა და ჭედურობით შემკული, მაცხოვრის ჯვარცმის გამოსახულებიანი XII საუკუნის ეს ბიზანტიური ხატი, რომელშიც ჩატანებულია ჯვარიცხოვლის ნაწილი, შალიანის ხატად იწოდება. იგი კალას თემში, ლაგურკას ეკლესიაშია დაცული. სვანეთში წმინდა ხატების მიმართ განსაკუთრებული კრძალვა ჰქონდათ. ხატის წინ ვერავინ იცრუებდა, რადგან სჯეროდათ, - ღმერთი დასჯიდათ. ხატზე ფიცის დადებინებას ადგილობრივი მსაჯულ-მედიატორები („მორვალს“) დამნაშავის გამოსავლენად იყენებდნენ. დაფიცების შემდეგ განაჩენის ობიექტურობაში ეჭვი არავის ეპარებოდა. ხალხში დღემდე არსებობს რწმენა, რომ შალიანის „ხატის განაბანი წყალი ავლენს ყოველივე ბოროტების ჩამდენს”. სვანეთის აჯანყების ერთ-ერთმა მეთაურმა თანამებრძოლებას ასე მოუწოდა: „საჭიროდ მიმაჩნია, წავიდეთ ეკლესიაზე და შევფიცოთ ერთმანეთს, რომ საჭიროების დროს ერთმანეთს არ ვუღალატოთ: ჭირში და ლხინში ვიყოთ განუყრელი, როგორც ერთი კაცი; თუ საქმე მოითხოვს, უკანასკნელ სისხლის წვეთამდე ვიბრძოლოთ და თავი შევწიროთ საერთო საქმეს. ხოლო თუ ვინმემ ამ ფიცს უღალატოს, სასტიკად იქნას საჯაროდ დასჯილი“. თვითმხილველის გადმოცემით, აჯანყებულებმა კვირიკესა და ივლიტას ეკლესიიდან გამოიტანეს მთელი სვანთის სათაყვანებელი „შალიანის“ ხატი. „ხალხი მუხლმოყრილი პირჯვარს იწერდა და ფიცს იღებდა: „დარისხეს ამ ფიცის მოღალატე“. ყრილობამ „ამენ“ დააგრიალა. შემდეგ ორმა კაცმა ჯოხის თავსა და ბოლოს მოჰკიდა ხელი; ამ ჯოხის ქვეშ უნდა გაევლო ყველას თითოეულად, ვინც იქ დაესწრო. ჯოხის ქვეშ გასვლა იმის ნიშანი იყო, რომ ყველამ უმეტ-ნაკლებოდ მიიღო ფიცი“.

მედიატორის ჯოხი. სვანეთის მუზეუმი • The Mediator’s Stick. Svaneti Museum
 

ბუკი . სვანეთის მუზეუმი • Bugle. Svaneti Museum

Every time, when a highly significant problem was to be solved in Svaneti, it was consented and reinforced by swearing an oath on the icon of Saint Kvirike. Adorned with precious stones and enamel, the Byzantine repousse icon of the 12th century with the Crucified Savior depicted on it and a relic of the Cross of Life placed in it is referred to as Shaliani icon. It is preserved in Kala Community, the church of Lagurka. In Svaneti holy icons were especially respected. Nobody would dare to tell a lie in front of the icon because it was believed that God would punish the liars. Making one swear an oath on an icon was used by local judgesmediators (morvals) to reveal the wrongdoer. After swearing nobody would doubt about the fairness of the verdict. Up to these days people believe that “the water washed from the icon will reveal anyone that commits evil deeds”. One of the leaders of Svaneti revolt appealed to his fellow warriors: “I consider it necessary to go to the church and swear to each other that we will never betray each other in need: let us be inseparable in good times and bad times; if it is necessary, let us fight to the last drop of blood and sacrifice our lives to the common cause. But if anyone breaks the oath, they will be severely punished in front of the public”. According to an eyewitness report, the rebels brought Shaliani icon, widely revered throughout Svaneti, out of St. Kvirike and St. Ivlita Church. “Kneeling people made the sign of the cross and swore: “God, vent your anger on the traitor”. The convention thundered out “Amen!” Then two men got hold of the head and the end of a stick. Every single person attending the convention had to walk under the stick. It was the indication that everybody without exception accepted the oath”.

მურმან ლებანიძე • MURMAN  LEBANIDZE

ხალდე

ვით ირმის რქები მონადირის ქოხს, ანუ ეშვები გარეულ ტახის, ვით ძველი თოფი ძველ სპარსულ ნოხს, შვენის კოშკები უშგულს და ლახირს.

მზე გადაიღალა და გადიხარა, ღამეს უკოშკო ხალდეში ვათევ: შენ რქამოტეხილს ჰგავხარ წიქარას, შენ ვინ დაგტოვა უკოშკოდ, ხალდე?!

თავგაჩეხილი ლაჩრულ მზაკვრობით, გადაჯეგილი დალურსმულ ჩექმით,

ვერ გასცქერიხარ წარსულს მადლობით, წარსულს გალუმპულს ნისლით და დელგმით.

მაგრამ დღეის დღეს ჰგუგუნებ „ლილეს“, არცა ხვალის დღეს გაჰყურებ მრუდედ, ლურჯ ლანქერებით გახერხილ ტინებს ისევ ჰკიდიხარ არწივის ბუდედ.

ბუხრებს აბოლებ სქელი ბოლქვებით, გაქვს ყალიონი გაჩრილი პირში... და კვლავ ბღავიან შენი ჯოგები აილამას და თეთნულდის ძირში

თეიმურაზ მაღლაფერიძე • TEIMURAZ  MAGHLAPERIDZE

გაულ გავხე

ჩყოვ  წელსა,  ქრისტეშობის თვეს, „სავარდო და სამაისო“  ქუთაისი უჩვეულო სანახაობის მხილველი შეიქნა: თეთრი ხიდი შეთოფიარაღებულმა სვანებმა გადმოიარეს. მწყობრად მოდიოდნენ, დინჯად, აუღელვებლად, მაგრამ საეჭვო გარეგნობა კი ჰქონდათ: დაგლეჯილ-დაფლეთილი და ტალახში ამოთართხნილი იყვნენ. ქალაქს ცივი მზე ანათებდა, უქიმერონის გორაზე თეთრად ელავდა ბაგრატის ტაძრის ნანგრევები. სვანებმა როგორც კი ქალაქში დაიგულეს თავი, მთელი ხმით წამოიწყეს რაღაც მჭექარე სიმღერა- მსგავსი რომ არასოდეს გაეგონა ბებერ ქუთაისს. ეს იყო „გაულ-გავხე“. დაამთავრეს ერთი მუხლი, სწრაფად გადმოიგდეს მხრიდან მრავალნაცადი კუთხვა-თოფები და ბათქმა გაფხრიწა ზეცა. ფეხზე დადგა პოლიცია. წრე შემოარტყეს სვანებს, მაგრამ მათ ყურადღება არ მიუქცევიათ შეცბუნებული პოლიციელებისათვის. სიმღერითა და შედლეხით  განაგრძობდნენ გზას. „ხალდელები ყოფილან!  ხალდელები! “- გაჰყვიროდნენ ქუთათურები

.                                                                  . . . სამხედრო გარნიზონის გრძელ, რუხ შენობასთან პროცესია შედგა, ხალდელებმა სიმღერა შეწყვიტეს, სამარისებული სიჩუმე ჩამოვარდა. გამოეყო ჯგუფს გურმაჩ გასვიანი, თოფი ორივე ხელით ტუჩებთან მიიტანა, ეამბორა სამჯერ, მერმე მოიქნია ძალუმად და ფარნის ბოას შეაფშვნა. სატევარიც ჩამოაგლიჯა, დაანარცხა. „დამთავრდა, ძმებო, ჩვენი გზა! აღარ გვჭირდება იარაღი!“ მას სხვებმაც მიჰბაძეს. მალე თოფები და სატევრები დამსხვრეული ეყარა მიწაზე. ხალდელებმა ხელები ჩამოუშვეს და გაქვავდნენ.  მდუღარე კურცხლები მოასხამდათ თვალში...

აკაკი გელოვანი • AKAKI  GELOVANI

იმნი - სიმღერა გაულ-გავხე • გაულ-გავხე (გაღმა გავიხედე)

მიჯვრიშ ზაგარ რუსიშ ლაშგარ ჩუ ლუზორლიხ, მიჯვრიშ ზაგარ ჩუ ლუზორლიხ ლეჩხვმაშ ვარგალ, ივზირალდახ ჴალდეშ ჴაცას. ჟი ლაჲსაქმეხ ჴალდეშ ჴაცა. ძღგდს იშჲალდახ ჴალდეშ ღვაჟარ, ჩიდ ხოჩად გურმაჩ ი ჯოხან: ესვაჲ ხაფშვდეხ, თხუმს ხატყეცდახ, ... თხუმს ხაჭკვრიდახ, ლგცას შგდახ... ფაყვარს ბოფშარ კალაშ იტხგრდახ.

მიჯვრიშის მთაზე რუსის ლაშქარი შეკრებილა, მიჯვრიშის მთაზე შეკრებილა ლეჩხუმის აზნაურობაც, თათბირობდნენ ხალდეს დაქცევაზე. მოისაქმეს ხალდეს დაქცევა. ძლიერ იბრძოდნენ ხალდეს ვაჟკაცები, ყველაზე მარჯვედ გურმაჩი და ჯოხანი: ვისაც ესვროდნენ, თავში ურტყამდნენ ... თავსა სჭრდნენ, წყალში ყრიდნენ... ქუდები კალის ბავშვებს მდინარიდან გამოჰქონდათ

ხალდე

თავისუფლების წარმტაცმა ძალამ კავკასიის კლდეებს შეხიზნა ხალხი. უმკლავდებოდნენ ჭირსა და ვარამს, უღრენდათ ყოფა მკაცრი და თალხი. ოღონდ დამპყრობელს არ დაემონონ, ფიც-ვერცხლის ხატებს თვითვე გათლიან. მზეს უმღერიან ჰიმნებს სვანები, მზე არის დღესაც მათი ნათლია. ცად აუზიდავთ ლაღი კოშკები, ბრძოლა მუდმივი მათი ხვედრია. ხან, მწვერვალებზე დაბურღაობენ, ხან, ჭიუხებში ხარ-ჯიხვს ხედნიან. მაგრამ არცერთ სვანს არ ავიწყდება, მოურჩენელი ჭრილობა, - ხალდე.

ლაგურკას ცამდე ასული გმინვა მოაქვთ ჩვენამდე რაინდთა ლანდებს. არ დავიდგამთო მონობის უღელს, რუსთა მოხარკე არცროს ვიქნებით! ან გავიმარჯვებთ, ან შევაკვდებით, ვერ დაგვჯაბნონო მძიმე კირთებით! შეფიცეს ხატზე ბოლომდე ბრძოლა, არვინ ვენდოთო რუსთა სიფლიდეს. ოცდაათ კოშკი გამაგრდნენ გმირნი, ოცდაათივე ტყვიას ისროდნენ. დამპყრობელ რუსთა სამიზნედ იქცა, ულამაზესი, ამაყი ხალდე; ზარბაზნებიდან ბომბავდნენ სოფელს და ყოველს ირგვლივ ბუგავდნენ, წვავდნენ.
გაძნელდა ბრძოლა... სვანნი არ გატყდნენ, ეს მათ ღირსებას არ ეკადრება ნეტავ იმ დედებს, ასე მამაცნი, ვაჟკაცნი შვილნი რომ ებადებათ. „სულ ამოვძრიკვავთ ამ წყეულს სოფელს!“ დუჟმორეული ხაოდა მტერი; „ისე დავბუგავთ თქვენს ციხე-კოშკებს, გეფინოთ მხოლოდ საფლავის მტვერი“. ჯერ შებარბაცდნენ გაოგნებულნი, კოშკებმა ლომებრ იწყეს ღრიალი და მოტორტმანე ქონგურებიდან, მაინც ისმოდა თოფთა გრიალი. მთლად ნაცარტუტად იქცა ყოველი, მაინც იბრძოდა უტეხი ხალდე,
რუსთ გენერლები ჩაკლეს სვანებმა და სალდათებიც მრავალი ხანჯლეს. ისე იბრძოდნენ როგორც ვეფხვები, ჩანდა, მშობლებმა ლაღად რომ ზარდეს. და თავგანწირვით აღტაცებულნი, თავისუფლების ზვავად მოზვავდნენ. კვლავ დაეძებენ მთათა კორდები, ათასეულთან მებრძოლ რაინდებს; მთლად ამოწყვიტეს მთელი სოფელი, არა სულდგმული აღარ დაინდეს... ჯვარს ეცვენ, მაგრამ საზარელ ურჩხულს არ დაემონენ, არ დაუზავდნენ. დარჩა ლეგენდად და ნათლის სვეტად, თავისუფლების შუქურა ხალდე.
ჯულიეტა მილდიანი • JULIETA MILDIANI

ერეკლე საღლიანი • EREKLE  SAGHLIANI

რისთვის იბრძოდით…

1876 წელს ქუთაისში შედგა ხალდეს აჯანყების მოთავეთა სასამართლო. ერთ-ერთ მათგანს ჰკითხეს „რისთვის იბრძოლოთ“ მან უპასუხა: „ბრძოლას მუდამ აქვს აზრი“- ო

რისთვის იბრძოდით? გაწვდებოდით მცირედნი რამდენს? ვიბრძოდით, რადგანაც ბრძოლას მუდამ ფასი აქვს, გწამდეთ. რკინა ცვდებოდა, გვადნებოდა ტანზე სამოსი, მაინც შევძელით, რომ დაგვეცვა სინდის- ნამუსი.

ვიბრძოდით ერთად, დროულნიც და ახალუხლებიც, სხეულს, ვით საყდარს სვეტისთავად ედგნენ მუხლები, ვიდექით მტკიცედ და ამაყი ვიყავით ამით, შეგვეტკბო ღვთისგან ბოძებული ყოველი წამი.

ვიდრე ცოცხალ ვართ, ვიდრე სული გვიდგია, მანამ, ვუმადლით იმ ფიქრს, სულყველანი აღგვანთო რამაც. ეს აზრი ახლაც არ გვშორდება ლანდივით დაგვდევს, ვიბრძოლებთ, რადგან ბრძოლას მუდამ ფასი აქვს, გწამდეთ.

დიდ გზას მივიკვლევთ მომავალში ხელისცეცებით, გვკლავენ, ვმარცხდებით, მაგრამ მაინც აღარ ვეცემით. აქა ვდგავართ და შორი ხმებით სული ივსება, ერთ სოფელს მაინც ხომ შერჩება სოფლის ღირსება.

განგება წყალობს და მფარველობს სიმართლის მიმყოლთ, არაი დავცხრეთ, არ დავჩუმდეთ ვიდრემდის ვიყოთ, ჩვენ დაგვანათლა, დაგვაბედა დიდმა გამჩენმა, გვეხუროს ქუდი ჩვენი მოდგმის გადასარჩენად.

თავს ზემოთ ძალა არ არისო, ვამბობთ და ვმალავთ, რომ თავსა ზემოთ არის მხოლოდ ნამდვილი ძალა. რაღა ფასი აქვს ყოფნას, თუკი კლდესა და ღრეში, თავისუფლების სუნთქვას ვეღარ მივაგნებთ გეშით.

ვიბრძოლებთ ხატის შეწევნით და მფარველის ძალით, ჩაწვეს მიწაში დაე, ჩვენი ხორცი და ძვალი! ეს არის ჩვენი ანიც, ჰოეც, ჩბენი ანბანი, ეს არის ჩვენი დასაწყისი და დასაბამი!

რისთვის იბრძოდით? გაწვდებოდით მცირედნი რამდენს, ვიბრძოდით, რადგან ბრძოლას მუდამ ფასი აქვს, გწამდეთ.

ერეკლე