retour menu

Les Conférences de OTar DJANELIDZE

ოთარ ჯანელიძის მოხსენებები

Retentissement international de l’insurrection du mois d’août 1924

par Otar Janèlidze

Traduit du Géorgien  par Mzaro Dokhtourichvili

Lecteur : Gotcha Djavakhichvili

Exposé fait à lors du colloque co-organisé par l'Inalco & l'Institut Noè Jordania

 à Paris le 13 décembre 2014

Voir toutes le photos de la présentation

ქართულ ენაზე

Aux mois de février-mars 1921, à la suite de l’agression militaire de la part de la Russie soviétique, la souveraineté étatique de la Géorgie prit fin. La République démocratique de Géorgie, reconnue de juré par plus de 20 Etats du monde, fut renversée.

Le peuple géorgien ne pouvant supporter cette violence brutale, s’opposa énergiquement au régime impérial bolchévique. Le gouvernement de la République démocratique et les partis politiques en émigration s’efforçaient de porter au devant de l’actualité la question géorgienne à l’étranger, et cherchaient leurs partisans et alliés. Grâce à leurs efforts, le mouvement national de libération en cours en Géorgie, se trouva immédiatement au centre de l’attention internationale.

Noé Jordania fit un discours spécial devant les représentants des partis socialistes et travaillistes de France, de Belgique et d’Angleterre. Karlo Chkhéidzé et Noé Ramishvili se rendirent en  visite spéciale à Varsovie, à Berlin, rencontrèrent les représentants des partis dirigeants et des gouvernements de la Pologne et de l’Allemagne. Karlo Chkhéidzé participa également à la conférence de l’Internationale socialiste organisée à Copenhague, Evguéni Guéguéchkori et Simon Mdivani rendirent visite à des hommes politiques socialistes célèbres en Italie, etc.

Les publications des leaders sociaux-démocrates géorgiens dans la presse étrangère, des livres édités en français, en anglais et en allemand qui rassemblent le matériau significatif portant sur la situation de la Géorgie sous l’occupation soviétique, etc., avaient une importance particulière.  

Les congrès, les réunions des partis travaillistes et socialistes européens prenaient des résolutions soutenant la Géorgie. Ils condamnaient l’occupation d’un pays libre, démocratique, ils revendiquaient le retrait des armées bolchéviques et la restauration de l’indépendance de la Géorgie.  Nombreux étaient les articles pleins de compassion envers la Géorgie  qui étaient publiés dans la presse occidentale.   

La lutte menée en Géorgie trouva un retentissement et de la compassion dans les Etats européens opposés au régime soviétique, à savoir en France, en Pologne, en Italie, etc. L’opinion publique de l’Occident était imprégnée de bienveillance envers la Géorgie occupée, elle était solidaire de la nation géorgienne inflexible, inconciliable envers l’envahisseur , qui luttait pour la liberté .   

Le soutien de ce type était un stimulant moral appréciable, mais il n’était pas du tout suffisant pour régler le problème national de la Géorgie. Comme le remarquait Akaki Chkhenkéli déjà en 1922 : « La compassion pour la nation géorgienne restait toujours en vigueur  en Europe, mais elle ne se transformait pas en action ». 

Face à l’indifférence politique générale envers la Géorgie, le gouvernement de la France faisait une exception  bienvenue (le Président Millerand, les ministères de Briand et de Poincaré) essayant de soutenir le gouvernement en émigration.

Les forces géorgiennes antisoviétiques continuaient dans des conditions difficiles une résistance contre le régime imposé. Le Comité pour l’indépendance créé spécialement à ces fins et son « centre militaire » préparaient le peuple au soulèvement simultané dans tout le pays. L’insurrection se préparait « à l’intérieur et à l’extérieur » tant du point de vue militaire que politique. Le côté politique, confié essentiellement à l’émigration, prévoyait l’obtention du soutien diplomatique et financier des Etats occidentaux, ainsi que la neutralité de la Turquie et le soutien des peuples du Caucase.

Le gouvernement géorgien en émigration et le Comité pour l’indépendance comptaient sérieusement sur l’Europe espérant qu’en  cas d’insurrection, le gouvernement de la France allait soutenir le peuple géorgien tant financièrement que matériellement. On s’attendait à ce que la Pologne allait lui transmettre des armes qui devaient être introduites en Géorgie via la Turquie, etc... 

On menait des activités intenses à ces fins déjà depuis 1922, mais la Géorgie ne put trouver un allié réel à l’étranger dans sa lutte pour l’indépendance. Néanmoins, les représentants de l’émigration politique géorgienne n’abandonnèrent pas leurs efforts pour inciter, d’une manière ou d’une autre, les dirigeants de l’Angleterre, de la France, de la Pologne, de l’Italie ou de la Turquie à apporter leur aide à la Géorgie.

Les efforts furent renouvelés au début de 1924. Pour  preuve , le rapport du général Guiorgui Mazniashvili, délégué par le gouvernement immigré à la 2^e section du ministère de la Guerre de la France, qui présentait le plan de l’insurrection dans tout le Caucase. La note analytique préparée à la base de ce document à l’Etat major fut envoyé par le ministère de la Guerre au ministère des Affaires étrangères. La note du service des affaires étrangères envoyée au nom du premier ministre Poincaré en réponse à G. Maznaishvili, l’informait que le gouvernement français ne pouvait accorder aucune aide à la Géorgie.

La lettre de Pierre Renaudel, socialiste éminent, membre du parlement français, adressée à Irakli Tsérétéli, ne contenait non plus rien d’expectatif de ce point de vue. Il y était écrit : « Nous ne pouvons que blâmer de vive voix les oppresseurs depuis le haut de la  tribune de la France ».

Dans les années 1923-1924, la situation internationale n’avait pas été favorable pour la Géorgie. Après l’écart de facto de Joseph Piłsudski du pouvoir, la Pologne opta pour la « non ingérence dans les affaires intérieures » du Kremlin. En Angleterre, le cabinet ministériel conservateur de Andrew Bonar Law fut remplacé par le gouvernement travailliste de Ramsay MacDonald’s. Malgré l’attitude bienveillante du nouveau premier ministre à l’égard des sociaux-démocrates géorgiens, l’Angleterre reconnut officiellement l’Union soviétique. L’Italie de Mussolini suivit l’exemple de l’Angleterre.  Le lien amical de la Turquie avec Moscou ne donnait pas la possibilité au pouvoir turc non plus de soutenir activement la Géorgie.

   Les efforts de l’émigration politique géorgienne n’eurent pratiquement aucun résultat - au moment décisif, la Géorgie n’eut aucune aide. Comme l’écrivait l’émigrant géorgien célèbre, Konstantiné Gvarjaladzé : « Les européens ne comprenaient rien à la question de la Russie. Ils n’avaient pas suffisamment pris en considération ni la nature et les activités des bolchéviques de la Russie ni la situation intérieure de la Russie. L’Europe ne s’intéressait qu’aux relations commerciales avec la Russie et n’accordait pas une attention suffisante à sa situation intérieure ». Nous sommes obligés de partager l’idée exprimée dans le rapport de la Chambre des représentants des Etats-Unis, selon laquelle : « Personne ne voulait avoir un  désaccord avec la Russie soviétique à cause d’un petit pays du Caucase ». Malgré tout, l’insurrection eut quand même lieu au mois d’août 1924. Elle embrassa presque toute la Géorgie, mais se termina sans succès. Le pouvoir soviétique réprima sévèrement l’insurrection.

La société occidentale et les masse média accordèrent une grande attention à cet événement. Dans la presse périodique en France, en Italie, en Suisse, en Pologne, en Turquie, en Angleterre, furent publiés des dizaines d’articles à ce propos. Prenons connaissance de certains d’entre eux :

Varsovie. Selon l’information diffusée, les insurgés auraient pris Batumi. On aurait envoyé Boudionny contre les insurgés au Caucase. Selon une autre information des officiers de l’armée polonaise auraient été envoyés pour soutenir l’insurrection en Géorgie.

Selon l’information de la délégation géorgienne à Paris, « l’insurrection en Géorgie gagne le Daguestan aussi ».

Rome. Le 13 septembre. Selon les dernières informations venues du Caucase à Paris, les insurgés dominent la situation. Ils ont pris Tbilissi et Kutaïssi et ont interrompu le trafic ferroviaire. Les bolchéviques abandonnent les armes et la munition. Batoumi se trouve sous un danger sérieux. Le pouvoir soviétique se prépare à la défense de Batumi du côté de la mer.

Londres. Le correspondant de « Daily-Mail » confirme, depuis Constantinople, la prise de Kutaïssi. Selon son information, la lutte est menée sur le chemin de fer. Les insurgés ont détruit le tunnel de chemin de fer entre Tbilissi et Batumi. Il possède l’information selon laquelle l’insurrection menace également l’Azerbaïdjan et Bakou ». 

Comme nous le voyons, dans les journaux, prévalent les informations qui présentent avec exagération les dimensions de l’insurrection et les succès atteints les premiers jours, mais il faut souligner que toutes ces informations sont imprégnées d’une sympathie pour la Géorgie combattante, on y ressent la volonté et l’aspiration au soutien moral d’un peuple peu nombreux épris de liberté. En même temps, la presse étrangère dévoilait la fausseté, l’hypocrisie  bolchévique selon laquelle il n’y aurait qu’une « bande peu nombreuse » qui participait à l’insurrection. Les journaux et les revues occidentaux avaient fourni les informations véridiques qui rendaient évident le caractère populaire de l’insurrection.

C’est à cause de ces publications et à d’autres semblables que le pouvoir soviétique appréciait avec exagération le rôle de l’étranger dans l’insurrection du mois d’août. Les leaders bolchéviques géorgiens assuraient la population que « la force combattante essentielle de l’insurrection était l’étranger, qui réalisait de la sorte ses plans à l’aide des menchéviques et des nationaux-démocrates », que « le gouvernement menchévique géorgien était soutenu par la bourgeoisie de la France et de l’Angleterre avec leurs marks en or et par les agents de cette même bourgeoisie – la deuxième Internationale et la Ligue des Nations », etc. 

Un des dirigeants de l’organisation communiste de la Transcaucasie, Alexandre Miasnikof aussi déclarait directement que « l’aventure menchévique est une des attaques de l’impérialisme mondial contre l’Union soviétique ».

Ce n’étaient pas seulement les personnalités haut placées au pouvoir qui accentuaient, dans leurs rapports et leurs discours, le rôle particulier des Etats occidentaux dans l’insurrection du mois d’août 1924, mais ils obligeaient également à le faire les participants actifs de l’insurrection qu’ils avaient emprisonnés. On le voit clairement dans les lettres de repentir que la Tchéka (Commission extraordinaire) leur faisait écrire et que l’on publiait dans la presse périodique. Pour l’exemple on pourrait citer une lettre signée par Estaté Lataria et publiée dans « Komunisti ». Du temps de la République démocratique de Géorgie, le social-démocrate Estaté Lataria tenait le poste de commissaire dans les districts de Zougdidi et de Letchkhoumi, lors de l’insurrection du mois d’août 1924, il faisait partie du comité paritaire de Samégrélo et dirigeait l’insurrection armée dans la région. Après la défaite de l’insurrection, on l’obligea à condamner la lutte contre le régime soviétique et à déclarer ce qui suit : « Poincaré- Lloyd George nous ont maintes fois trahis et trompés, mais ce sont le chef « célèbre » de la 2^e  Internationale et son confrère Herriot qui nous ont vendus, nous, les ouvriers et les paysans de Géorgie, à prix beaucoup plus élevé ».   

L’échec de l’insurrection et le fait de n’avoir eu aucune aide de la part de l’Occident, firent naître chez la plupart des patriotes géorgiens la méfiance envers l’Europe. Par exemple, un des participants actifs de l’insurrection, Khoukhou Khopéria écrivait : « La lutte s’est terminée par un échec – nous n’avons pas eu d’alliés. … L’Europe s’est moquée de nous… je ne peux pas me faire illusion, la Ligue des Nations est une société des invalides », etc. 

Les journaux soviétiques géorgiens publiaient des extraits de la presse périodique étrangère et les accompagnaient de commentaires. Par exemple, une des informations tirée de la presse française et publiée dans le journal « Komunisti » est précédée de la réflexion suivante : «  « L’insurrection » des menchéviques géorgiens se poursuit … en France ».

Les bolchéviques se rendaient bien compte du fait qu’avec seulement les méthodes citées ci-dessus, ils n’arriveraient pas à changer l’opinion publique occidentale à propos de l’insurrection, alors ils recouraient à d’autres moyens aussi. 

A la suite des articles  publiés dans des journaux  et revues étrangers, dont le nombre augmentaient avec le temps et qui révélaient la violence et les répressions bolchéviques envers les insurgés, le pouvoir soviétique trouva nécessaire de renforcer la contrepropagande. Au début du mois d’octobre 1924, on fit venir à Tbilissi C. David, correspondant à Londres du journal « L’Humanité », organe central du parti communiste français, et du journal soviétique « Izvesia ». « Je suis arrivé à Tbilissi pour recueillir les informations véridiques portant sur les événements ayant eu lieu en Géorgie et mettre fin, de la sorte, à la campagne de mensonge que mènent dans la presse française les Renaudel et les Blum à propos des derniers événements en Géorgie, réveiller les masses laborieuses de la France et leur montrer le véritable état des choses », déclara David dans son interview accordée au correspondant du journal « Komunisti ». La première dépêche envoyée de Tbilissi à Paris par le journaliste européen annonçait : « En Géorgie, il règne un ordre total et tout ce  que la radio étrangère annonce au sujet de la Géorgie, est un pur  mensonge ». La publication de David ayant pour titre « La France va apprendre la vérité » fut reproduite dans le journal « Komunisti ».  

Sous l’influence du Kremlin, le leader des communistes de la France, Marcel Cachin était très actif dans ce sens. Il est à signaler, à ce propos, sa lettre ouverte adressée au journal « L’Humanité », publiée le 18 septembre sous le titre « Renaudel essaie en vain de donner le change ». Cachin critiquait Renaudel pour son soutien accordé à l’émigration géorgienne et l’accusait d’« avoir déformé et désorienté » l’opinion publique de la France. 

C’est également la position de Moscou que défendait le journal essentiel des communistes allemands « Rote Fahne » en s’opposant à d’autres éditions allemandes. Lorsque le journal « Forverst » avait publié, le 25 septembre, l’article « L’insurrection en Géorgie est le résultat d’une provocation », « Rote Fahne » se prononça contre lui et interpréta l’insurrection du mois d’août de la position soviétique. Selon les éditoriaux de ce journal, « l’aventure irréfléchie, peu sérieuse en Géorgie est la même démarche contrerévolutionnaire que l’intervention armée en Chine ». 

Dans le journal “Berliner Tageblatt” fut publié l’article de Paul Shifer sur la Géorgie. Ce « journaliste bourgeois », comme l’évoquait la presse soviétique, était arrivé en Géorgie au milieu du mois de septembre 1924. Son article sur l’insurrection du mois d’août est une analogie totale de l’avis bolchévique.

Pareille fut la déclaration du chef de la délégation des syndicats professionnel de l’Angleterre Persel à propos des événements ayant eu lieu en Géorgie en août 1924. Dans le rapport de la délégation de Persel, qui ne fut pas publié en Union soviétique, il écrivait : « Le peuple est content du système soviétique, économiquement, le pays prospère. Pendant l’insurrection, les menchéviques ont fusillé les otages bolchéviques », etc. Pourtant, dans le rapport, il était écrit également ceci : « Quand nous sommes rentrés à Moscou, nous avons exposé au gouvernement notre avis sur la Géorgie et leur avons déclaré que le prestige de la République exigeait le retrait de l’armée rouge de la Géorgie et de la liquidation du Tchéka». 

Il est à souligner qu’en 1925 le bureau du parti social-démocrate des ouvriers de la Géorgie à l’étranger publia en anglais une brochure contre Persel ayant pour titre « La delegation des Trade-unions britanniques et la Georgie ». Le social-démocrate célèbre (menchévique), passé du côté des bolchéviques, Konstantiné Sulakvélidzé, écrivait que c’était Istanbul qui fournissait en informations inventées la presse européenne.

Selon le général Guiorgui Maznaishvili aussi, « à la Légation, il a été constitué le bureau d’information qui devait envoyer les informations à la presse parisienne concernant les événements ayant lieu en Géorgie. …Le bureau d’information auprès de la Légation envoyait à l’étranger et à la presse russe les informations rédigées par le représentant des menchéviques à Constantinople. D’après ces informations, l’insurrection gagnait la Géorgie avec une vitesse exceptionnelle. Les insurgés s’étaient emparés de toutes les villes importantes, du chemin de fer, etc. »

Konstantiné Gvardjaladzé, président à Constantinople, de la commission politique du gouvernement géorgien émigré, niait catégoriquement cet avis. Selon lui, « Tout cela est privé de vérité. Au contraire, presque toutes les informations envoyées par nous d’Istanbul à Paris se sont avérées vraies. Tandis que ce que les correspondants étrangers envoyaient en Europe en se basant essentiellement sur la source turque n’a rien à voir avec nous, bien sûr ».

Dans le livre de K. Gvardjaladzé publié plus tard, nous pouvons lire : « Pendant l’insurrection, presque chaque jour, on envoyait d’Istanbul des nouvelles de Géorgie à Paris ou dans d’autres pays européens ». Nous pouvons considérer cette phrase comme une confirmation indirecte de l’information de G. Mazniashvili évoquée plus haut, d’autant plus que les publications étrangères concernant la Géorgie commençaient souvent par les mots suivants : « Selon l’information parvenue d’Istanbul », ou bien « Selon les informations reçues de la Légation de la Géorgie ».  

En automne 1924, le professeur allemand Erich Obst arriva en visite à Tbilissi. De retour dans son pays, il publia un ouvrage « La Géorgie – étude géopolitique » (Décembre 1924) dans le journal scientifique « Zeitshrift fur Geopolitik» édité par le célèbre géopoliticien Karl Haushofer. Dans cet aperçu important, l’auteur remarque : « La volonté inflexible du peuple géorgien, le désir de la renaissance de l’époque de David et de Thamar ont poussé les révolutionnaires de 1924 vers les activités pratiques », ce qui fut exprimé par l’insurrection.

E. Obst décrit ainsi la réalité vue en Géorgie : «Il n’y pas  a une seule famille géorgienne qui n’ait perdu au moins un membre. On a réprimé l’insurrection en Géorgie avec une violence inouïe… Le nombre réel des victimes des militaires rouges mus par la vengeance se compte par  milliers. On les a fusillés sans avoir eu recours au tribunal militaire, même au cas où leur participation à l’insurrection n’était pas prouvée.

Le fait de l’étouffement de l’insurrection d’août fut utilisé en Angleterre contre la ratification de l’accord qui avait été signé entre Londres et Moscou en été 1924 et qui prévoyait l’attribution d’un crédit aux bolchéviques. Winston Churchill avait dénoncé l’intention du gouvernement travailliste de « financer la tyrannie » et avait souligné que l’Angleterre allait se comporter indignement si elle attribuait un crédit au pouvoir soviétique qui, avec cet argent, allait acheter les armes pour massacrer les Géorgiens. Il est significatif que la critique de l’opposition entraînât finalement la chute du gouvernement de MacDonalds. Le nouveau cabinet de Stanley Baldwin qui l’avait remplacé refusa la ratification de l’accord évoqué.

Les événements ayant lieu en Géorgie eurent leur retentissement en Pologne. Le 20 septembre 1924, la réunion extraordinaire du Conseil de Varsovie adopta une résolution spéciale de protestation contre l’étouffement sanglant de l’insurrection nationale.

Au début du mois de septembre 1924, à Londres fut organisée la réunion du Comité exécutif de l’Internationale socialiste. Dans la résolution adoptée, fut exprimée l’indignation contre les répressions effectuées par les bolchéviques en Géorgie lors de l’insurrection. Le texte de la résolution contient également un appel aux partis socialistes à soutenir les revendications légitimes du peuple géorgien.

En janvier 1925, Pierre Renaudel faisant  un long discours au Parlement de la France, condamna les répressions sanglantes effectuées par les bolchéviques et fit un appel pour défendre la liberté et l’indépendance de la Géorgie. Plus tard, ce discours fut publié sous forme d’une brochure en français ayant pour titre : « L’indépendance de la Géorgie et la politique internationale du bolchévisme ».

Ce fut également le colonel français Raymond Duguet qui est arrivé spécialement pour prendre connaissance des événements en Géorgie. En 1927, à Paris fut publié son livre « Moscou et la Géorgie martyrisée ». L’auteur avait donné une évaluation juste à la lutte du peuple géorgien pour la restauration de leurs ses  droits nationaux bafoués et avait fait un appel à la société française : « Prenons soin de ce pays (la Géorgie – O. Janélidzé), prêtons l’oreille à son dur sort ». L’avis de R. Duguet fut partagé par l’homme militaire anglais, attaché militaire de Grande Bretagne en Géorgie dans les années 1919-1921, le colonel G. Stok qui écrivait dans la préface de ce livre : « Le peuple géorgien mérite incontestablement d’avoir la possibilité de se développer librement, selon ses aspirations et en paix ».

L’écho de l’insurrection d’août 1924 atteignit également le continent américain  C’est également le livre de l’émigrant géorgien  Vassil Dumbadzé « Les Républiques du Caucase : les petites démocraties, que le monde a oubliées », édité à New-York en 1925, qui contribua à l’actualisation de cette question. En se basant sur les sources documentaires, l’auteur décrivait la tragédie que les Etats souverains de la région subissaient à la suite de leur soviétisation, de leur incorporation factuelle à l’empire bolchévique. 

Nous ne pouvons pas dire que ce fait est lié directement à l’insurrection, mais au printemps de 1926, au Sénat ainsi qu’au Congrès fut déposée la proposition de la nomination de Vassil Dumbadzé au poste de représentant diplomatique plénipotentiaire de la République démocratique de Géorgie persécutée (en émigration). Et au début du mois d’avril, c’est avec ce statut qu’il se présenta au Comité des Affaires étrangères du Congrès des Etats-Unis, qui délibérait sur la question du droit international et de l’indépendance étatique de la Géorgie. V. Dumbadzé fit connaître aux députés du Congrès un matériau énorme concernant l’histoire, la culture de la Géorgie et la situation actuelle. Ce matériau, avec les protocoles des réunions du Comité, fait partie du recueil publié par l’office éditorial du gouvernement des Etats-Unis à Washington en 1926. 

La résolution prise en septembre 1924 en faveur de la Géorgie par la cinquième assemblée de la Ligue sur la proposition des délégations de la France, de l’Angleterre et de la Belgique, fut pratiquement le retentissement international de l’insurrection d’août. La résolution demandait aux gouvernements des Etats membres de la Ligue de « prendre part au travail du Conseil, de lui fournir les informations et de l’aider en fonction des circonstances et des moyens par leur influence pacifique ». 

De ce point de vue, était importante également, la création, vers la fin de 1924, à Genève, du « Comité international pour la défense de la Géorgie ». Faisaient partie de l’organisation créée sous la présidence de la Suisse : le rédacteur en chef du « journal de Genève », le professeur Jean Martin (président), le professeur Albert Malche, le professeur Edgar Millot, représentant du gouvernement émigré de la Géorgie, Khariton Shavishvili et d’autres. Durant des années, le Comité mena une activité fructueuse pour le soutien de l’indépendance étatique de la Géorgie.

« Le Comité pour la Géorgie » fonctionnait également en Angleterre, et était dirigé par E. Maurice.Après l’insurrection d’août, le comité fut transformé en association et prit le nom de « Les Amis de la Géorgie ». C’est grâce à ses efforts que fut créé un fond pour aider les Géorgiens qui étaient obligés, à cause des répressions, de quitter le pays, etc.

Pour conclure, il faut dire : l’insurrection du mois d’août 1924 a bientôt perdu de son importance au niveau de l’Europe, mais elle a apporté un grand soutien moral à l’affaire de l’indépendance de la Géorgie : « Tout l’univers non communiste a condamné avec indignation la cruauté du Kremlin envers le peuple géorgien ». Le retentissement international de l’insurrection d’août permettait à Noé Jordania de déclarer : « La question de la Géorgie est devenue une question internationale qui a des défenseurs intransigeants. Elle a été amenée jusqu’ici avec le sang et le fer par la nation géorgienne et a obtenu une compassion générale ».  

1921 წლის თებერვალ-მარტში საბჭოთა რუსეთის სამხედრო აგრესიის შედეგად საქართველოს სახელმწიფოებრივ სუვერენიტეტს ბოლო მოეღო. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, რომელიც მსოფლიოს 20-ზე მეტმა სახელმწიფომ იურიდიულად აღიარა, დამხობილ იქნა.

ქართველი ხალხი არ შეურიგდა ამ უხეშ ძალმომრეობას და ბოლშევიკურ იმპერიული რეჟიმს ენერგიულად დაუპირისპირდა. ემიგრაციაში გახიზნული  დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა და პოლიტიკური პარტიები უცხოეთში ეწოდნენ საქართველოს საკითხის აქტუალიზებას, ეძიებდნენ მხარდამჭერებსა და მოკავშირეებს. მათი ძალისხმევით, საქართველოში მიმდინარე ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა იმთავითვე საერთაშორისო ყურადღების ცენტრში მოექცა.

ნოე ჟორდანია სპეციალური მოხსენებით გამოვიდა საფრანგეთის, ბელგიის, ინგლისის სოციალისტური და მუშათა პარტიების წარმომადგენლების წინაშე. კარლო ჩხეიძე და ნოე რამიშვილი საგანგებოდ ესტუმრნენ ვარშავას, ბერლინს, შეხვდნენ პოლონეთისა და გერმანიის მმართველი პარტიების, სამთავრობო წრეების წარმომადგენლებს, კარლო ჩხეიძემ მონაწილეობა მიიღო კოპენჰაგენში გამართულ სოციალისტური ინტერნაციონალის კონფერენციაში, ევგენი გეგეჭკორი და სიმონ მდივანი იტალიაში ესაუბრნენ ცნობილ სოციალისტ მოღვაწეებსა და სხვ.

მნიშვნელოვანი იყო ქართველი სოციალ-დემოკრატი ლიდერების მიერ საზღვარგარეთულ პრესაში გამოქვეყნებული პუბლიკაციები, ფრანგულ, ინგლისურ და გერმანულ ენებზე გამოცემული წიგნაკები, რომლებშიც თავმოყრილია საგულისხმო მასალა საქართველოს მდგომარეობის შესახებ საბჭოთა ოკუპაციის პირობებში და სხვ.

ევროპის მუშათა თუ სოციალისტური პარტიების ყრილობებს, კონგრესებს, შეკრებებს გამოჰქონდათ საქართველოს მხარდამჭერი რეზოლუციები. გმობდნენ თავისუფალი, დემოკრატიული ქვეყნის ოკუპაციას, მოითხოვდნენ ბოლშევიკური ჯარების გაყვანას და საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენას. დასვლურ პრესაში მრავლად იბეჭდებოდა თანაგრძნობით აღსავსე წერილები საქართველოს მიმართ.

საქართველოში წარმოებულ ბრძოლას გამოძახილი და თანაგრძნობა ჰქონდა საბჭოეთთან დაპირისპირებულ ევროპის სახელმწიფოებში, კერძოდ, საფრანგეთში, პოლონეთში, იტალიაში და სხვ. დასავლეთის საზოგადოებრივი აზრი ოკუპირებული საქართველოსადმი კეთილგანწყობით იყო გამსჭვალული, იგი სოლიდარობას უცხადებდა უტეხი ნების, თავისუფლებისათვის შემართულ და დამპყრობელთან შეურიგებელ ქართველ ერს.

ამ ტიპის მხარდაჭერა დასაფასებელი მორალური სტიმული იყო, მაგრამ სრულიად არასაკმარისი საქართველოს ეროვნული სატკივრის მოსაგვარებლად. როგორც ჯერ კიდევ 1922 წელს აკაკი ჩხენკელი აღნიშნავდა: ,,თანაგრძნობა ქართველი ერისადმი არ კლებულობდა ევროპაში, მაგრამ იგი ვერ გადადიოდა საქმეში“.[1]

ქართული ანტისაბჭოთა ძალები რთულ პირობებში განაგრძობდნენ წინააღმდეგობას თავსმოხვეული რეჟიმისადმი. საგანგებოდ შექმნილი დამოუკიდებლობის (იგივე პარიტეტული) კომიტეტი და მისი ,,სამხედრო ცენტრი“ ერს მთელი ქვეყნის მასშტაბით ერთდროული გამოსვლისათვის რაზმავდნენ. აჯანყება  ,,შინ და გარეთ“, როგორც სამხედრო, ისე პოლიტიკური კუთხით მზადდებოდა. პოლიტიკური მხარე, რომელიც ძირითადად ემიგრაციას ჰქონდა მინდობილი, დასავლეთის სახელმწიფოთა დიპლომატიური და ფინანსური თანადგომის მოპოვებას ითვალისწინებდა, თურქეთის ნეიტრალიტეტისა და კავკასიის ხალხების მხარდაჭერის მიღწევას ემსახურებოდა.

საქართველოს ემიგრირებული მთავრობა და დამოუკიდებლობის კომიტეტი სერიოზულ იმედს ამყარებდნენ ევროპაზე, იმედოვნებდნენ, რომ აჯანყების შემთხვევაში ქართველ ხალხს ფინანსურ-მატერიალურ თანადგომას გაუწევდა საფრანგეთის ხელისუფლება. პოლონეთის მხრიდან მოელოდნენ საბრძოლო იარაღის გადაცემას, რომელიც საქართველოში თურქეთის გზით უნდა შეეტანათ და სხვ.

ამ მხრივ ინტენსიური საქმიანობა ჯერ კიდევ 1922 წლიდან   წარმოებდა, მაგრამ დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლაში საქართველოს საზღვარგარეთ რეალური მოკავშირე არ გამოუჩნდა. ქართული პოლიტიკური ემიგრაციის წარმომადგენლები მაინც არ წყვეტდნენ მცდელობას, რათა ინგლისის, საფრანგეთის, პოლონეთის, იტალიისა თუ თურქეთის მესვეურები როგორმე საქართველოს დასახმარებლად განეწყოთ.

მუშაობა ახალი ძალით 1924 წლის დასაწყისიდან განახლდა. საილუსტრაციოდ დავიმოწმებთ ემიგრირებული მთავრობის მინდობილობით გენერალ გიორგი მაზნიაშვილის მიერ  საფრანგეთის სამხედრო სამინისტროს მე-2 განყოფილებაში წარდგენილ მოხსენებას, რომელიც მთელი კავკასიის მასშტაბით აჯანყების გეგმას შეიცავდა. გენერალურ შტაბში ამ დოკუმენტის საფუძველზე მომზადებული ანალიტიკური ცნობა სამხედრო სამინისტრომ საგარეო საქმეთა სამინისტროს გადაუგზავნა. საპასუხო ნოტაში საგარეო საქმეთა უწყება პრემიერ-მინისტრ პუანკარეს სახელით გენერალ გ. მაზნიაშვილს ატყობინებდა, რომ საფრანგეთის მთავრობას არ შეუძლია რაიმე დახმარება აღმოუჩინოს საქართველოს.[2]

ვერაფერს სანუგეშოს შეიცავდა ამ მხრივ ვერც საფრანგეთის პარლამენტის წევრის, თვალსაჩინო სოციალისტის პიერ რენოდელის წერილიც ირაკლი წერეთლისადმი, რომელშიც აღნიშნული იყო: ,,ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ საფრანგეთის ტრიბუნის სიმაღლიდან ხმამაღლა გავკიცხოთ მჩაგვრელები“.[3]

1923-1924 წლებში საერთაშორისი ვითარება საქართველოსათვის არახელსაყრელად წარიმართა. ხელისუფლებიდან იოზეფ პილსუდსკის ფაქტობრივი ჩამოშორების შემდეგ პოლონეთი კრემლის მიმართ ,,საშინაო საქმეებში ჩაურევლობის“ პოლიტიკას ამჯობინებდა. ინგლისში ბონარ ლოუს კონსერვატორული კაბინეტი რამზეი მაკდონალდის ლეიბორისტული მთავრობით შეიცვალა. ახალი პრემიერის ქართველი სოციალ-დემოკრატებისადმი კეთილგანწყობილი დამოკიდებულების მიუხედავად, ინგლისმა ოფიციალურად ცნო საბჭოთა კავშირი.

[4] ინგლისის კვალდაკვალ ასევე მოიქცა მუსოლინის იტალიაც. მოსკოვთან მეგობრული კავშირი თურქეთის ხელისუფლებასაც არ აძლევდა საშუალებას აქტიური თანადგომა გაეწია საქართველოსათვის.[5]

საქართველოსადმი საერთო პოლიტიკური ინდეფერენტიზმის ფონზე, სასიამოვნო გამონაკლისი იყო საფრანგეთის ხელისუფლება (პრეზიდენტი მილიერანი, ბრიანისა და პუანკარეს კაბინეტები), რომელიც ცდილობდა მხარი დაეჭირა ემიგრირებული მთავრობისათვის.

ქართული პოლიტიკური ემიგრაციის ძალისხმევამ თითქმის უშედეგოდ ჩაიარა, გადამწყვეტ მომენტში საქართველომ დახმარება ვერ მიიღო. როგორც ცნობილი ქართველი ემიგრანტი კონსტანტინე გვარჯალაძე წერდა: ,,ევროპელები რუსეთის საკითხში ვერ ერკვეოდნენ. მათ საკმარისად არ ჰქონდათ გათვალისწინებული არც რუსეთის ბოლშევიკების ბუნება და საქმიანობა და არც რუსეთის შინაური მდგომარეობა. ევროპას რუსეთთან მხოლოდ ვაჭრობა აინტერესებდა და მის შინაურ მდგომარეობას საკმაო ყურადღებას არ აქცევდა“.

[6] უნდა დავეთანხმოთ აშშ-ის წარმომადგენელთა პალატის ანგარიშში გამოთქმულ აზრს, რომ: ,,არავის სურდა უთანხმოება შორეულ კავკასიაში მდებარე პატარა ქვეყნის გამო საბჭოთა რუსეთთან“.[7] ყოველივეს მიუხედავად, 1924 წლის აგვისტოში შეიარაღებული აჯანყება მაინც შედგა. მან თითქმის მთელი საქართველო მოიცვა, მაგრამ წარუმატებლად დასრულდა. საბჭოთა ხელისუფლება სასტიკად  გაუსწორდა სახალხო აჯანყებას.

დასავლეთის საზოგადოებამ და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებმა  დიდი ყურადღება დაუთმეს ამ მოვლენას. საფრანგეთის, იტალიის, შვეიცარიის, პოლონეთის, თურქეთის, ინგლისის პერიოდულ პრესაში აგვისტოს აჯანყებისადმი მიძღვნილი ათეულობით პუბლიკაციაა დაბეჭდილი. გავეცნოთ ზოგიერთ მათგანს:

ვარშავა. აქ გავრცელდა ცნობა, რომ ბათუმი დაიკავეს აჯანყებულებმა. კავკასიაში აჯანყებულთა წინააღმდეგ ბუდიონი გაუგზავნიათ.[8] სხვა ცნობა იუწყებოდა, რომ საქართველოში აჯანყების დასახმარებლად პოლონეთის არმიის ოფიცრები გაიგზავნენ.[9]

პარიზში საქართველოს დელეგაციის ინფორმაციით, ,,საქართველოს აჯანყება ედება დაღესტანს“.[10]

რომი. 13 სექტემბერი. კავკასიიდან პარიზში მიღებული უკანასკნელი ცნობებით, აჯანყებულები ითვლებიან მდგომარეობის მესვეურებად. მათ ხელთ იგდეს ტფილისი და ქუთაისი და შეწყვიტეს მიმოსვლა რკინიგზებზე. ბოლშევიკები სტოვებენ იარაღს და ამუნიციას. ბათუმი სერიოზულ საფრთხეში იმყოფება. საბჭოთა მთავრობა ემმზადება ბათუმის დასაცავად ზღვის მხრიდან“.[11]

ლონდონი. ,,დეილი-მეილის“ კორესპონდენტი კონსტანტინოპოლიდან ადასტურებს ქუთაისის აღებას. მისი ცნობით, ბრძოლა წარმოებს რკინიგზის ხაზზე. აჯანყებულებმა დაანგრიეს რკინიგზის გვირაბი თბილისსა და ბათუმს შორის. მას ცნობა აქვს, რომ აჯანყება აზერბაიჯანსაც და ბაქოს ემუქრება“.[12]

როგორც დავინახეთ, საგაზეთო მასალებში ჭარბობს ცნობები, რომლებიც გაზვიადებით წარმოგვიდგენენ აჯანყების მასშტაბს და პირველ დღეებში მიღწეულ წარმატებებს, მაგრამ ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ მთელი ეს ინფორმაცია გაჟღენთილია მებრძოლი საქართველოსადმი სიმპათიით, მკაფიოდ იგრძნობა თავისუფლებისმოყვარე მცირერიცხოვანი ხალხის მორალური თანადგომის სურვილი და მხარდაჭერის   სულისკვეთება. ამასთან, უცხოურ პრესაში მხილებული იყო ბოლშევიკური სიყალბეც, რომ თითქოს აგვისტოს გამოსვლაში მონაწილებდა ,,მცირერიცხოვანი ბანდა“. დასავლეთის ჟურნალ-გაზეთებმა მკითხველს მიაწოდეს სწორი ცნობები, რომელიც აჯანყების სახალხო ხასიათს ცხადყოფდა.

რამდენადმე ამ და სხვა მსგავსი  პუბლიკაციების გამოც იყო, რომ საბჭოთა ხელისუფლება აგვისტოს აჯანყების საქმეში უცხოეთის როლს გაზვიადებულად წარმოაჩენდა. ქართველი ბოლშევიკი ლიდერები არწმუნებდნენ მოსახლეობას, რომ ,,აჯანყების ძირითადი მებრძოლი ძალა იყო საზღვარგარეთი, რომელიც ანხორციელებდა თავის გეგმებს ქართველი მენშევიკებისა და ნაციონალ-დემოკრატების საშუალებით“,[13] რომ: ,,საქართველოს მენშევიკურ მთავრობას გვერდში ჰყავდა საფრანგეთ-ინგლისის ბურჟუაზია თავისი ოქროს მარკებით და ამავე ბურჟუაზიის აგენტები - მეორე ინტერნაციონალი და ერთა ლიგა“[14] და სხვ.

ამიერკავკასიის კომუნისტური ორგანიზაციის ერთ-ერთი ხელმძღვანელი ალექსანდრ მიასნიკოვიც პირდაპირ აცხადებდა, რომ ,,მენშევიკური ავანტიურა მსოფლიო იმპერიალიზმის იერიშთაგანია საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ“.[15]

დასავლეთის სახელმწიფოების განსაკუთრებულ როლზე 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებაში არა მარტო ხელისუფლების მაღალი თანამდებობის პირები აქცენტირებდნენ თავიანთ მოხსენებებსა და გამოსვლებში, არამედ ამასვე ავალებდნენ აჯანყების აქტიურ მონაწილე დაპატიმრებულ ადამიანებსაც.  ეს მკაფიოდ ჩანს იმ მონანიების წერილებიდან, რომლებიც ჩეკას ზეგავლენით იწერებოდა და პერიოდულ პრესაში ქვეყნდებოდა. სანიმუშოდ გაზეთ ,,კომუნისტში“ ესტატე ლატარიას ხელმოწერით დაბეჭდილი პუბლიკაციაც გამოდგება. სოციალ-დემოკრატ ესტატე ლატარიას საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდში ზუგდიდისა და ლეჩხუმის მაზრებში კომისრის თანამდებობა ეკავა, 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებისას კი სამეგრელოს პარიტეტული კომიტეტის წევრი იყო და რეგიონში შეიარაღებულ გამოსვლებს მეთაურობდა. აჯანყების დამარცხების შემდეგ იგი აიძულეს, დაეგმო ბრძოლა საბჭოთა რეჟიმის წინააღმდეგ და შემდეგიც განეცხადებინა: ,,პუანკარე-ლოიდ ჯორჯმა მრავალჯერ გაგვყიდეს და ყინულზე გაგვაცურეს ჩვენ, მაგრამ ყველაზე უფრო აშკარად და გაცილებით მეტ ფასებში გაგყვიდა ჩვენ, საქართველოს მუშები და გლეხები, მეორე ინტერნაციონალის ,,სახელოვანმა“ ბელადმა მაკდონალდმა და მისმა თანამოძმე ერიომ“.[16]

აჯანყების მარცხმა და დასავლეთის მხრიდან ვერ მიღებულმა დახმარებამ არაერთი ქართველი პატრიოტი ევროპისადმი მართლაც უნდობლად განაწყო. მაგალითად, აჯანყების ერთ-ერთი აქტიური მონაწილე ხუხუ ხოფერია წერდა: ,,ომი დამარცხებით დამთავრდა - მოკავშირეები არ აღმოგვაჩნდა. ... ევროპამ დაგვცინა.... თავს ვერ მოვიტყუებ, ერთა ლიგა ინვალიდების საზოგადოებაა“[17]  და სხვ.

ქართული საბჭოთა გაზეთები ბეჭდავდნენ ნაწყვეტებს უცხოური პერიოდული პრესიდან აჯანყების შესახებ და თან ირონიულ კომენტარებს ურთავდნენ. მაგალითად, გაზეთ ,,კომუნისტში“ გამოქვეყნებულ ერთ-ერთ ინფორმაციას ფრანგული გამოცემიდან ასეთი წანამძღვარი აქვს: ,,საქართველოს მენშევიკების ,,აჯანყება“ გრძელდება ... საფრანგეთში“.[18]

ბოლშევიკები კარგად აცნობიერებდნენ, რომ მარტო ხსენებული მეთოდებით ვერ შეცვლიდნენ დასავლურ საზოგადოებრივ აზრს აჯანყების შესახებ, ამიტომ მიმართავდნენ სხვა ღონისძიებებსაც.

უცხოეთის ჟურნალ-გაზეთებში მომრავლებული სტატიების გამო, რომლებშიც მხილებული იყო აჯანყებულთა მიმართ ბოლშევიკური ძალმომრეობა და რეპრესიები, საბჭოთა ხელისუფლებამ აუცილებლად მიიჩნია კონტრპროპაგანდის გაძლიერება. 1924 წლის ოქტომბრის დამდეგს თბილისში ჩამოიყვანეს საფრანგეთის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური ორგანოს, გაზეტ ,,ლუმანიტესა“ და საბჭოთა ცენტრალური გამოცემის, გაზეთ ,,იზვესტიის“ ლონდონელი კორესპონდენტი ც. დავიდი. ,,მე ჩამოვედი საქართველოში, რათა შევკრიბო ნამდვილი ცნობები საქართველოში მომხდარ ამბების შესახებ და ამით ბოლო მოვუღო სიცრუის კამპანიას, რომელსაც აწარმოებენ საფრანგეთის პრესის ფურცლებზე რენოდელები და ბლიუმები საქართველოში მომხდარ უკანასკნელ ამბების გამო, თვალი ავუხილო საფრანგეთის მშრომელ მასებს და დავანახო მათ ნამდვილი საქმის ვითარება“, განაცხადა დავიდმა გაზეთ ,,კომუნისტის“ კორესპონდენტთან ინტერვიუში. ევროპელი ჟურნალისტის თბილისიდან პარიზში გაგზავნილი პირველი დეპეშა იუწყებოდა: ,,საქართველოში სრული წესრიგია და ყველაფერი, რასაც იტყობინება საქართველოს შესახებ უცხოეთის რადიო, მტკნარი სიცრუეა“.[19] დავიდის პუბლიკაცია სათაურით ,,საფრანგეთი გაიგებს სიმართლეს“ გაზეთ ,,კომუნისტშიც“ დაიბეჭდა.[20]

კრემლის ზეგავლენით, აქტიურობდა საფრანგეთის კომუნისტების ლიდერი მარსელ კაშენი. ამ მხრივ აღსანიშნავია მისი ღია წერილი გაზეთ ,,ლუმანიტეს“ რედაქციისადმი, რომელიც 18 სექტემბერს გამოქვეყნდა და სათაურად აქვს: ,,Renaudel essaye en vain de donner le change“. კაშენი აკრიტიკებდა რენოდელს ქართული ემიგრაციის მხარდაჭერისათვის და ბრალს დებდა მას საფრანგეთის საზოგადოებრივი აზრის ,,გაბრუნდებასა და დაბნევაში“.[21]

ასევე, მოსკოვის პოზიციას იცავდა და სხვა გერმანულ გამოცემებს უპირისპირდებოდა გერმანიის კომუნისტების მთავარი გაზეთი ,,როტე ფანე“. როდესაც გაზეთ ,,ფორვერსტმა“ დაბეჭდა სტატია ,,აჯანყება საქართველოში პროვოკაციის შედეგია“, ,,როტე ფანემ“ გაილაშქრა მის წინააღმდეგ და აგვისტოს აჯანყება საბჭოური პოზიციიდან გააშუქა. ამ გაზეთის მესვეურთა აზრით, ,,ფუქსავატი ავანტიურა საქართველოში ისეთივე კონტრრევოლუციური ნაბიჯია, როგორიც შეიარაღებული ინტერვენცია ჩინეთში“.[22]

გაზეთ ,,ბერლინელ ტაგებლატში“ დაიბეჭდა პაულ შეფერის წერილი საქართველოს შესახებ. ეს ,,ბურჟუაზიული ჟურნალისტი“, როგორც მას საბჭოთ პრესა მოიხსენიებდა, საქართველოში ჩამოვიდა 1924 წლის სექტემბრის შუა რიცხვებში. მისი სტატია აგვისტოს აჯანყების შესახებ ბოლშევიკური შეხედულების სრული ანალოგია.[23]

ასეთივე იყო  ხელისუფლების მიერ თბილისში მოწვეული ინგლისის პროფკავშირების (ტრედუნიონების) დელეგაციის ხელმძღვანელის პერსელის განცხადებაც 1924 წლის აგვისტოში საქართველოში განვითარებული მოვლენების თაობაზე.[24] პერსელის დელეგაციის ანგარიშში, რომელიც საბჭოეთში არ გამოქვეყნებულა, აღნიშნული იყო: ,,ხალხი კმაყოფილია საბჭოთა სისტემით, ეკონომიკურად ქვეყანა აყვავებულია. აჯანყების დროს მენშევიკებმა დახვრიტეს ბოლშევიკთა მძევალნი“ და სხვ. თუმცა ანგარიშში ესეც ეწერა: ,,როცა მოსკოვში დავბრუნდით, მთავრობას მოვახსენეთ ჩვენი აზრი საქართველოს შესახებ და განვუცხადეთ, რომ რესპუბლიკის პრესტიჟი მოითხოვს საქართველოდან წითელი ჯარის გაყვანას და იქ ჩეკას მოსპობას“.[25]

აღსანიშნავია, რომ პერსელის წინააღმდეგ საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის საზღვარგარეთის ბიურომ 1925 წელს პარიზში ინგლისურ ენაზე გამოსცა ბროშურა ,,ინგლისის ტრედუნიონების დელეგაცია საქართველოში“.

ბოლშევიკების მხარეზე გადასული ცნობილი სოციალ-დემოკრატი (მენშევიკი) კონსტანტინე სულაქველიძეც წერდა, რომ ევროპის პრესას ყალბ, მოგონილ ცნობებს სტამბოლი აწვდიდა.[26]

გენერალ გიორგი მაზნიაშვილის თანახმადაც, ,,ლეგაციაში შესდგა საინფორმაციო ბიურო, რომლის მოვალეობას შეადგენდა, მიეწვდინა ცნობები პარიზის პრესისათვის საქართველოში მომხდარი ამბების შესახებ. ... ლეგაციასთან არსებული საინფორმაციო ბიურო აწვდიდა უცხოეთისა და რუსულ პრესას კონსტანტინოპოლში მენშევიკების წარმომადგენლის მიერ შეთხზულ ცნობებს. ამ ცნობების მიხედვით აჯანყება საქართველოში საოცარი სისწრაფით ვითარდებოდა. მეამბოხეთა ხელში იყო ყველა მნიშვნელოვანი ქალაქები, რკინისგზა და სხვა“.[27]

კონსტანტინოპოლში საქართველოს ემიგრირებული მთავრობის პოლიტიკური კომისიის თავმჯდომარე კონსტანტინე გვარჯალაძე გადაჭრით უარყოფდა ამ აზრს. მისი სიტყვით, ,,ყოველივე ეს სიმართლეს მოკლებულია. პირიქით, თითქმის ყველა ჩვენს მიერ სტამბოლიდან პარიზში მიწოდებული ცნობები გამართლდა. ხოლო, რასაც უცხო კორესპონდენტები აწვდიდნენ ევროპას აჯანყების შესახებ უმთავრესად თურქული პრესის წყაროდან - ეს, რა თქმა უნდა, ჩვენ არ გვეხება.[28] მოგვიანებით გამოქვეყნებულ კ. გვარჯალაძის წიგნში ვკითხულობთ: ,,აჯანყების დროს სტამბოლიდან თითქმის ყოველდღე იგზავნებოდა საქართველოს ამბებ პარიზში თუ ევროპის სხვა კუთხეებში“.[29]  ეს ფრაზა გ. მაზნიაშვილის ზემოთ აღნიშნული ცნობის ირიბ დადასტურებად შეიძლება აღვიქვათ, მით უმეტეს, რომ უცხოური გაზეთების პუბლიკაციები საქართველოს შესახებ არც თუ იშვიათად იწყებოდა სიტყვებით: ,,სტამბოლიდან მიღებული ინფორმაციით“, ან კიდევ - ,,საქართველოს ლეგაციიდან მიღებული ცნობებით“.

1924 წლის შემოდგომაზე თბილისს ესტუმრა გერმანელი პროფესორი ერიხ ობსტი. სამშობლოში დაბრუნებისას მან სამეცნიერო ჟურნალში ,,ცაიტშრიფტ ფიურ გეოპოლიტიკ“, რომელსაც თვალსაჩინო გეოპოლიტიკოსი კარლ ჰაუსჰოფერი გამოსცემდა, გამოაქვეყნა ნაშრომი ,,საქართველო - გეოპოლიტიკური გამოკვლევა“ (1924 წლის დეკემბერი). ამ საყურადღებო ნარკვევში ავტორი აღნიშნავს: ,,ქართველი ხალხის გაუტეხელმა ნებამ, დავითისა და თამარის ეპოქის აღორძინების სურვილმა 1924 წლის რევოლუციონერებს პრაქტიკული საქმეებისაკენ უბიძგა“, რაც აჯანყებაში გამოიხატა.

ე. ობსტი ასე აღწერს მის მიერ ნანახ საქართველოს სინამდვილეს: ,,არ არსებობს ქართული ოჯახი, ერთი წევრი მაინც რომ არ დაეკარგოს. საქართველოში აჯანყება გაუგონარი სისასტიკით ჩაახშეს..... შურისძიებით აღვსილი წითელი მხედრიონის ნამდვილი მსხვერპლის რაოდენობა ათასებს ითვლის. ისინი საველე სასამართლოს გარეშე დახვრიტეს. მაშინაც კი, როცა მათი მონაწილეობა აჯანყებაში დადსტურებული არ იყო“.[30]

აგვისტოს აჯანყების ჩახშობის ფაქტი ინგლისში იმ ხელშეკრულების რატიფიკაციის საწინააღმდეგოდ გამოიყენეს, რომელიც ლონდონსა და მოსკოვს შორის 1924 წლის ზაფხულში გაფორმდა და ბოლშევიკებისათვის კრედიტის გამოყოფას ითვალისწინებდა. უინსტონ ჩერჩილმა ლეიბორისტული მთავრობა ,,ტირანიის დაფინანსების“ განზრახვაში ამხილა და ხაზი გაუსვა, რომ ინგლისი უღირსად მოიქცეოდა თუ სესხს მისცემდა საბჭოთა ხელისუფლებას, რომელიც ამ თანხით იარაღს შეიძენდა ქართველების დასახოცად.[31] საგულისხმოა, რომ ოპოზიციის კრიტიკამ საბოლოო ჯამში მაკდონალდის მთავრობის დაცემა გამოიწვია. სანაცვლოდ მოსულმა სტენლი ბოლდუინის კაბინეტმა უარი თქვა ხსენებული ხელშეკრულების რატიფიკაციაზე.

საქართველოში განვითარებულმა მოვლენებმა გამოძახილი ჰპოვეს პოლონეთში. 1924 წლის 20 სექტემბერს, რიგგარეშე სხდომაზე შეკრებილმა ვარშავის საკრებულომ  სპეციალური რეზოლუციით პროტესტი გამოხატა ეროვნული აჯანყების  სისხლიანი ჩახშობის წინააღმდეგ.[32]

1924 წლის სექტემბრის ბოლოს ლონდონში გაიმართა სოციალისტური ინტერნაციონალის აღმასკომის სხდომა.  მიღებულ რეზოლუციაში გამოთქმულია აღშფოთება ბოლშევიკების მიერ აჯანყების დროს საქართველოში წარმოებული რეპრესიების გამო. დადგენილების ტექსტი შეიცავს აგრეთვე მოწოდებას სოციალისტური პარტიებისადმი, მხარი დაუჭირონ ქართველი ხალხის სამართლიან მოთხოვნებს.[33]

1925 წლის იანვარში პიერ რენოდელმა ვრცელი სიტყვა წარმოსთქვა საფრანგეთის პარლამენტში, დაგმო ბოლშევიკების სისხლიანი ანგარიშსწორება და და მოუწოდა საქართველოს თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის დასაცავად. ეს სიტყვა ცალკე ბროშურადაც გამიცა ფრანგულ ენაზე სახელწოდებით: ,,საქართველოს დამოუკიდებლობა და ბოლშევიზმის ინტერნაციონალური პოლიტიკა“.[34]

საქართველოს ამბების გასაცნობად აქ სპეციალურად ჩამოვიდა აგრეთვე ფრანგი პოლკოვნიკი რემონ დიუგე. 1927 წელს პარიზში გამოიცა მისი წიგნი ,,მოსკოვი და წამებული საქართველო“. ავტორმა  სწორი შეფასება მისცა ქართველი ხალხის ბრძოლას ეროვნული შელახული უფლებების აღდგენისათვის და მოუწოდა საფრანგეთის საზოგადოებას: ,,მივხედოთ ამ ქვეყანას (საქართველოს - ო. ჯ.). ყური მიკვუგდოთ მის მძიმე ხვედრს“. რ. დიუგეს აზრს იზიარებდა ცნობილი ინგლისელი  სამხედრო მოღვაწე, 1919-1921 წლებში საქართველოში ბრიტანეთის სამხედრო ატაშე პოლკოვნიკი ჯ. სტოკი, რომელიც ამ წიგნის წინასიტყვოაბაში წერდა: ,,ქართველი ხალხი უდაოდ იმსახურებს იმას, რომ მიეცეს საშუალება განვითარდეს თავისუფლად, საკუთარ მისწრაფებათა შესაბამისად და მშვიდობიანად“.[35]

1924 წლის აგვისტოს აჯანყების ექომ ამერიკის კონტინენტზეც ჩააღწია. საკითხის აქტუალიზებას ხელი შეუწყო ქართველი ემიგრანტის ვასილ დუმბაძის წიგნმაც, რომელიც 1925 წელს ნიუ-იორკში გამოიცა სახელწოდებით: „კავკასიის რესპუბლიკები: პატარა დემოკრატიები, რომლებიც დაივიწყა მსოფლიომ“. ავტორი დოკუმენტურ წყაროებზე დაყრდნობით აღწერდა იმ ტრაგედიას, რაც რეგიონის სუვერენულ სახელმწიფოებს დაატყდათ თავს მათი გასაბჭოების, ფაქტობრივად, ბოლშევიკურ იმპერიაში ინკორპორაციის  შემდგომ.[36]

ვერ ვიტყვით, რომ პირდაპირ აჯანყებას უკავშირდებოდეს, მაგრამ 1926 წლის გაზაფხულზე როგორც სენატში, ისე კონგრესში აღიძრა საკითხი ვასილ დუმბაძის აშშ-ში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკების დევნილი მთავრობის სრულუფლებიან დიპლომატიურ წარმომადგენლად დანიშვნის თაობაზე. აპრილის დამდეგს იგი ამ სტატუსით წარსდგა კიდეც აშშ-ის კონგრესის საგარეო საქმეთა კომიტეტში, რომელიც ისმენდა საქართველოს საერთაშორისო უფლებისა და სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის საკითხს. ვ. დუმბაძემ კონგრესმენებს გააცნო დიდძალი მასალა საქართველოს ისტორიის, კულტურისა და იმჟამად არსებული ვითარების შესახებ. ეს მასალები, კომიტეტის სხდომათა ოქმებთან ერთად, შესულია კრებულში, რომელიც იმავე 1926 წელს აშშ-ის მთავრობის საგამომცემლო ოფისმა  ვაშინგტონში გამოაქვეყნა.[37]

აგვისტოს აჯანყების საერთაშორისო პრაქტიკულ გამოძახილს წარმოადგენდა 1924 წლის სექტემბერში, ერთა ლიგის მეხუთე ასამბლეის მიერ, საფრანგეთის, ინგლისისა და ბელგიის დელეგაციების წინადადებით, საქართველოს თანადგომის რეზოლუციის გამოტანა. რეზოლუცია თხოვდა ლიგის წევრ სახელმწიფოთა მთავრობებს, ,,მიიღონ მონაწილეობა საბჭოს მუშაობაში, მიაწოდონ ინფორმაცია და გარემოებებისა და საშუალების მიხედვით დაეხმარონ თავის მშვიდობიანი გავლენით“.[38]

ამ კუთხით მნიშვნელოვანი იყო აგრეთვე 1924 წლის ბოლოს, ჟენევაში, ,,საქართველოს დაცვის საერთაშორისო კომიტეტის“ ჩამოყალიბება. შვეიცარიის თავმჯდომარეობით დაარსებულ ორგანიზაციაში შედიოდნენ ,,ჟურნალ დე ჟენევ“ მთავარი რედაქტორი, პროფესორი ჟან მარტენი (პრეზიდენტი), პროფესორი ალბერტ მალში, პროფესორი ედგარ მილო, საქართველოს ემიგრირებული მთავრობის წარმომადგენელი ხარიტონ შავიშვილი და სხვ. კომიტეტი  წლების განმავლობაში ნაყოფიერ მუშაობას ეწეოდა საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის მხარდასაჭერად.[39]

,,საქართველოს კომიტეტი“ ინგლისშიც მოქმედებდა, რომელსაც ე. მორისი ხელმძღვანელობდა. აგვისტოს აჯანყების შემდეგ  კომიტეტი  საზოგადოებად გარდაიქმნა და  ,,საქართველოს მეგობრები“ ეწოდა. მისი ძალისხმევით დაფუძნდა ფონდი იმ ქართველთა დასახმარებლად, ვინც რეპრესიების გამო იძულებული გახდა ქვეყანა დაეტოვებინა[40] და სხვ.

დასასრულს უნდა ითქვას: 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებამ ევროპული მასშტაბით დატვირთვა მალევე დაკარგა, მაგრამ საქართველოს დამოუკიდებლობის საქმეს მან დიდი თანაგრძნობა მოუტანა: ,,მთელმა არაკომუნისტურმა სამყარომ აღშფოთებით დაგმო კრემლის სიმკაცრე ქართველი ხალხის მიმართ“.[41]  აგვისტოს აჯანყების საერთაშორისო გამოძახილი იძლეოდა საფუძველს, რომ ნოე ჟორდანიას განეცხადებინა: ,,საქართველოს საკითხი გადაქცეულია საერთაშორისო საკითხად, რომელსაც ჰყავს მედგარი დამცველები. ის აქ გამოტანილია სისხლით და რკინით ქართველი ერის მიერ და მოპოვებული აქვს საერთო თანაგრძნობა“.[42]

Les enseignements de l'Insurrection de 1924  par Otar Janelidze

Traduction : Othar Partaridze

Résumé

Ce rapport répond aux questions:

• Qu'est-ce que la rébellion de 1924 a enseigné à ses organisateurs, partis anti-soviétiques et de leurs dirigeants, et à la communauté géorgienne dans son ensemble?

•  Quelles conclusions ont-ils tiré de cet événement?

• Comment et par qui  a été analysée  l'épopée héroïque mais également tragique d'Août, ?

Une étude critique du soulèvement et une analyse  impartiale d' Août 1924 a mis en évidence plusieurs des leçons de l'histoire:
Dans la lutte ayant pour objectif la consolidation nationale commune ; en premier lieu ,- la force intérieure, la confiance mutuelle et l'unité des différentes couches sociales et des forces politiques,, est une chose essentielle.
 

1. Nous ne devrions jamais être isolés de la réalité. Nous devrions évaluer adéquatement simultanément nos propres capacités et et celles de l'adversaire.

2. Nous ne devrions pas fixer des tâches impossibles pour la nation, qui ne peut être accomplies à court terme.

3. Nous ne devrions pas avoir des attentes exagérées et des espoirs d'assistance extérieure.

Après la défaite de l'insurrection en Géorgie les forces nationales patriotiques qui luttaient pour la liberté qui étaient restées, avaient d'autres moyens de lutte pour la libération. Après 1924 au lieu d'une confrontation armée avec le régime soviétique, Elles ont choisi des formes pacifiques de résistance et des actions déplacées vers des fronts culturels et éducatifs. 

• Dans ce rapport  cette méthode est considérée avant tout comme une tactique constructives, "l'adaptation réaliste "," "l'attente active "et" attendre  le moment propice".

• L'émigration politique géorgienne a également abandonné l'idée de la résistance armée pour la liberté nationale. Elle a maintenu la ligne politique de la lutte contre les bolcheviks, mais a révisé les tactiques militaires et connecté la question de la restauration de l'indépendance de la Géorgie à la crise interne et externe qui pourrait se produire dans l'empire soviétique et à la maturation des conditions internationales favorables.

Otar Janelidze

Lessons of the 1924 uprising

Summary

 The report will answer the questions: What did the rebellion of 1924 teach its organizers, anti-Soviet parties and their leaders, Georgian community as a whole? What conclusions did they make from this event? Who, and how analyzed the August heroic, but tragic epic?

A critical study of the August 1924 uprising and impartial analysis highlighted several of the historical lessons:

In the fight for common purpose national consolidation - internal strength,   mutual trust and unity of various social layers and political forces in the first place, is a crucial thing.

We should never be isolated from the reality. We should adequately assess both our own and opponent's abilities. We should not set out impossible tasks for the nation, which cannot be accomplished at the moment. 

We should not have exaggerated expectations and hopes for outside assistance.

After the defeat of the uprising in Georgia those national-patriotic forces fighting for freedom that stayed behind, took alternative ways of fighting for liberation. After 1924 instead of armed confrontation to the Soviet regime, they chose peaceful forms of resistance and the actions moved to the cultural and educational fronts. In the report this method is thought over as a constructive tactics, realistic adaptation ",”active waiting" and “keeping the moment ".

Georgian political emigration also abandoned the idea of armed resistance for national freedom. It maintained the political line of the fight against Bolsheviks, but revised the military tactics and connected the issue of restoration of independence of Georgia with   the internal and external crisis to occur in the Soviet Empire and maturing of favorable international conditions.

1924 წლის აჯანყების გაკვეთილები

            რა ასწავლა 1924 წლის აჯანყებამ მის ორგანიზატორებს, ანტისაბჭოთა პარტიებსა და მათ ლიდერებს, მთლიანად ქართველ საზოგადოებას? რა გაკვეთილი მიიღეს, რა დასკვნები გამოიტანეს მათ მომხდარი მოვლენიდან? ვინ და როგორ გააანალიზა აგვისტოს გმირული, მაგრამ იმავდროულად ტრაგიკული ეპოპეა? მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო 20-25 წლის განმავლობაში ჩვენში ბევრი დაიწერა 1924 წლის აჯანყების თემაზე, ეს საკითხი კონკტრეტული კვლევის საგნად არავის გაუხდია.

წინამდებარე ტექსტში მე 1924 წლის აჯანყებისადმი რამდენიმე მთავარი აქტორის დამოკიდებულებას წარმოვაჩენ. ესენია: ხელისუფლება (საბჭოთა რეჟიმი), პოლიტიკური ემიგრაცია და ქართული საზოგადოება. საკითხს დავყოფ აჯანყების წინა პერიოდით და აჯანყების მომდევნო დროით.

დავიწყოთ საბჭოთა ხელისუფლებით:   Commençons par le gouvernement)

            1921 წლის თებერვალ-მარტში საქართველო დამარცხდა საბჭოთა რუსეთისაგან მისთვის თავსმოხვეულ, უთანასწორო ომში, რის შედეგადაც რუსეთმა ხელმეორედ დაიპყრო ჩვენი ქვეყანა. დემოკრატიული რესპუბლიკა დაემხო. ახალი ხელისუფლება, იგივე კომუნისტური რეჟიმი, რომელიც დაეყრდნო სამხედრო ძალასა და ქვეყანაში მეხუთე კოლონის არსებობას, მოსახლეობის დამორჩილებას რეპრესიების მეშვეობით შეუდგა. მართალია, თავდაპირველად გამოცხდდა ამნისტია პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეთა მიმართ, მაგრამ მალე შეიქმნა საბჭოთა ხელისუფლებასთან დაპირისპირებულ კონტრრევოლუციურ ორგანიზაციებთან, ჯგუფებთან თუ პიროვნებებთან ბრძოლის განსაკუთრებული ორგანო - საქართველოს საგანგებო კომიტეტი (,,ჩეკა“), რომელიც ენერგიულად შეუდგა მუშაობას. ქართული დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრიობის მოშლისა და ეროვნული თვითმყოფადობის შეზღუდვის პარალელურად, მასობრივი ხასიათი მიიღო  უსაბუთო ჩხრეკებმა, რეკვიზიციებმა, კონფისკაციებმა და დაპატიმრებებმა. დაიწყო დახვრეტებიც. ყოველივე ეს ზრდიდა უკმაყოფილებას მოსახლეობის იმ წრეებში, რომელთათვისაც ახალი რეჟიმი ისედაც მიუღებელი იყო. საბჭოთა ხელისუფლების ანტიქართული პოლიტიკა ქართველ ხალხში შეურიგებლობისა და წინააღმდეგობის სულისკვეთებას აძლიერებდა.

            როგორი იყო ქართველი საზოგადოების პოზიცია?

საქართველოს მოსახლეობის მნიშვნელოვანმა ნაწილმა დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის სამი წლის განმავლობაში ასე თუ ისე მოასწრო საკუთარი სახელმწიფოებრიობის განცდა და ახლა იგი ძნელად თუ შეეგუებოდა მის დაკარგვას.

დამპყრობლის წინააღმდეგ პროტესტს პირველ ხანებში მშვიდობიანი ხასიათი ჰქონდა, მაგრამ მას სასურველი შედეგი არ მოჰყოლია. მალე სვანეთში ანტისაბჭოთა აჯანყებამ იფეთქა, ხოლო 1922 წელს იარაღი ფშავ-ხევსურეთმაც აღმართა. ეს ლოკალური ამბოხებებიც წარუმატებლად დასრულდა.

            საქართველოს განთავისუფლებისათვის ძალთა დარაზმვისა და მტრის წინააღმდეგ მოქმედების სახელმძღვანელოდ 1922 წლის აპრილში თბილისში ,,დამოუკიდებლობის კომიტეტი“ (იგივე ,,პარიტეტული კომიტეტი“) ჩამოყალიბდა. იგი საქართველოს სოციალ-დემოკრატიულმა, გაერთიანებულმა ეროვნულ-დემოკრატიულმა, სოციალისტ-ფედერალისტთა, ესერთა და დამოუკიდებელმა სოციალ-დემოკრატიულმა (,,სხივი“) პარტიებმა შეადგინეს.

საქართველოს ,,დამკომთან“ საქართველოს განთავისუფლებისათვის ბრძოლის ,,გაერთიანებული სამხედრო ცენტრი“ დაარსდა. საქართველო პარტიზანული რაზმებით მოიფინა.

,,მცირერიცხოვანი პარტიზანული რაზმების არსებობას თავდაპირველად ის დანიშნულება გააჩნდა, რომ მათ უნდა განემტკიცებინათ ხალხის მებრძოლი სულისკვეთება, რწმენა და იმედი ჩაენერგათ მის წიაღში. ... ამავე დროს მოძალადე ხელისუფლებასაც უნდა შეკვეცოდა კადნიერება, რომ თავი დაუსჯელად არ ეგრძნო“.[1]

            ალექსანდრე ასათიანის სიტყვით, დაწყებულ მზადებას არ ჰქონია მოკლე და დროებითი მიზნები. ის არ წარმოებდა უსათუოდ აჯანყებისათვის, არამედ გადამწყვეტი მომენტისათვის, როდესაც გამოისახებოდა საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის რეალური შესაძლებლობა გარეშე შურისძიებისა და სამოქალაქო ომისა.[2]

            ანტისაბჭოთა პარტიების საპროტესტო საქმიანობა ძირითადად არალეგალურად წარიმართებოდა, მაგრამ იგი საზოგადოების სხვადასხვა ფენის მხრიდან თანაგრძნობასა და მხარდაჭერას ჰპოვებდა. ეს გარემოება ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობას დამატებით ძალას სძენდა და მეტ გასაქანს აძლევდა.

რაც შეეხება პოლიტიკურ ემიგრაციას:   

            საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამხობილი მთავრობა და დამფუძნებელ კრებაში შემავალი პარტიების ლიდერთა უმრავლესობა იძულებული გახდა უცხოეთში გახიზნულიყო. ქართულმა ემიგრაციამ ბინა ძირითადად საფრანგეთში დაიდო. ხელისუფლებისა და ოპოზიციურ ძალების საქმიანობა აქ უფრო კოორდინირებულად წარიმართა. პოლიტიკურმა ემიგრაციამ კავშირი დაამყარა საქართველოში მოქმედ განმათავისუფლებელი მოძრაობის ხელმძღვანელობასთან და პარალელურად, გაშალა მუშაობა ევროპაში პოლიტიკური, ფინანსური თუ სამხედრო ხასიათის დახმარების მისაღებად.

ემიგრაციაში მყოფი პოლიტიკური პარტიების შეთანხმების საფუძველზე, 1922 წლის სექტემბერში განმათავისუფლებელი ბრძოლის გამაერთიანებელი ორგანო, დამოუკიდებლობის კომიტეტის სახით, პარიზშიც დაფუძნდა. ასე, რომ ფართო ანტისაბჭოთა აჯანყება, მიუხედავად იმისა, რომ მის იდეას ბევრი არ იზიარებდა, როგორც ,,შინ, ისე გარეთ“ მზადდებოდა[3] (ცნობილია, რომ ემიგრანტულმა მთავრობამ 1924 წლის დასაწყისში მოიწვია სხდომა, სადაც განიხილეს საქართველოში მიმდინარე მოვლენები და მიიღეს შემდეგი გადაწყვეტილება: ,,თუ მდგომარეობა საკმაოდ მომზადებულია არა მხოლოდ შეთქმულებისათვის, არამედ ნამდვილად სახალხო გამოსვლისთვის კავკასიის მასშტაბით (საქართველო, აზერბაიჯანი და მთა), გამოსვლა უნდა მოხდეს. ...საერთაშორისო მდგომარეობა ყველა შემთხვევაში ხელს არ უშლის გამოსვლას“).[4]

 იმ იმედით, რომ შეიარაღებულ გამოსვლას მეზობელი ხალხებიც შეუერთდებოდნენ და ევროპაც დახმარების ხელს გამოიღებდა, 1924 წლის 28 აგვისტოს აჯანყება დაიწყო. იმედები ფუჭი გამოდგა. საქართველოში აღმართული აჯაყების დროშა ბრძოლის ველზე ეულად დარჩა. თავგანწირულ ქართველებს არსაიდან არავინ მიშველებია. აჯანყებამ მარცხი იწვნია და უზომო მსხვერპლიც მოჰყვა. მამულის დახსნის კეთილშობილურმა იდეამ დიდძალი ქართველის სიცოცხლე შეიწირა. ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ სასტიკად იძია შური და მებრძოლ საქართველოს მასობრივი რეპრესიებით გაუსწორდა.

            გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, რომ ,,1924 წლის აჯანყებამ საბჭოთა ხელისუფლების ყველა მოლოდინი გაამართლა“.[5] აგვისტოს აჯანყებით ხელისუფლებამ მისთვის სასურველი რამდენიმე შედეგი მიიღო:          

1. ბოლო მოუღო საბჭოთა რეჟიმთან დაპირისპირებული პარტიზანულ რაზმებს და წელში გასტეხა საქართველოს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა;

2. სახელი შეუბღალა ქართულ პოლიტიკურ ემიგრაციას და მიაღწია მისი გავლენის შესუსტებას;

3. ფაქტობრივად გაანადგურა ანტისაბჭოთა პოლიტიკური პარტიები  საქართველოში და იქცა ერთადერთ უალტერნატივო ძალად.

            ყოველივე ამის ფონზე, საქართველოს კომუნისტური პარტიის ხელმძღვანელობამ საჭიროდ მიიჩნია, თავის წრეში ემსჯელა და განეხილა  აჯანყების პერიპეტიები. რა შეფასება მიეცა აგვისტოს აჯანყებას და გამოიტანა თუ არა რაიმე დაკვნები ხელისუფლებამ მომხდარი ფაქტიდან?

            თავდაპირველად აჯანყების თემას  საქართველოს კომუნისტური პარტიის თბილისის კომიტეტის გაფართოებული პლენუმი მიეძღვნა, შემდეგ კი ცენტრალური კომიტეტის პლენუმიც გაიმართა. ამ პარტიულმა შეკრებებმა მოისმინეს ხელმძღვანელი ბოლშევიკების მიხეილ კახიანისა და სერგო ორჯონიკიძის  მოხსენებები და მიღებულ რეზოლუციებში დაგმეს აჯანყება, როგორც ,,კონტრრევოლუციური და ავანტიურისტული გამოსვლა“. 1924 წლის აგვისტოს აჯანყების შესახებ იმსჯელეს აგრეთვე მოსკოვში გამართულ საკ. კპ (ბ) ოქტომბრის პლენუმზეც. საბჭოთა ხელისუფლება აჯანყებას განიხილავდა, როგორც ,,სოციალურს და ანტიკომუნისტურს: ცდას ,,მენშევიკური წყობის რესტავრაციისა“.[6]  

აჯანყების განმაპირობებელ ფაქტორთა შორის კომუნისტურ ფორუმებზე წინა პლანზე სოციალური და ეკონომიკური  საკითხები წამოიწია და ძირითადი აქცენტიც მათზე გადავიდა. სოფლად ჯანმრთელობის დაცვის უკეთ მოწყობა და მოსახლეობის მედიკამენტებით უზრუნველყოფა; მასწავლებელებისა და მილიციის მუშაკთათვის ხელფასების მომატება, მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესება, კოოპერატიული მოძრაობის გაფართოება - აი, პრობლემათა წრე, რომელთა გადაჭრითაც, ხელისუფლების აზრით, მიიღწეოდა ანტისაბჭოთა გამოსვლებს თავიდან აცილება. ,,როდესაც ჩვენ შევძლებთ ეკონომიკურ-კულტურული და პოლიტიკური ფრონტების განმტკიცებას, ჩვენ დავიპყრობთ იმათაც, რომელნიც საბჭოთა ხელისუფლების უკვე მეოთხე წლისთავზეც განზე დგანან“, დაასკვნიდა მიხეილ კახიანი თავის გამოსვლაში თბილისის კომუნისტური აქტივის წინაშე.[7]       

     ს. ორჯონიკიძე ერთგვარი თვითკრიტიკით მიუთითებდა: ჩვენ შეგვიძლია აჯანყება ,,დავაბრალოთ მენშევიკებს..., მაგრამ აჯანყებისათვის იყო ნიადაგი. კარგი ცხოვრების გამო, როგორც ვიცით, არავინ ჯანყდება. როგორც ჩანს, გლეხობა ცუდ მდგომარეობაში იყო, რადგან მან დაუჯერა მენშევიკებს და აჯანყდა“.[8]

კომუნისტებს სიტყვა არ დაუძრავთ აჯანყების გამომწვევ უმთავრეს მიზეზზე, იმაზე, რომ საბჭოთა რუსეთმა ძალმომრეობით ბოლო მოუღო საქართველოს სახელმწიფოებრივ დამოუკიდებლობას და ქართველი ერის თვითმყოფადობასაც წალეკვით დაემუქრა. თუმცა კრემლის წინაშე სერგო ორჯონიკიძეს მაინც მოუწია ეღიარებინა, რომ ,,აჯანყება დაიწყო ,,დამოუკიდებელი საქართველოს“ დროშით, ,,რუსების გაძევებისა“ და საქართველოს ,,რუსების ჩაგვრისაგან განთავისუფლების ლოზუნგით“.[1]  მე დავძენდი, რომ აჯანყება არა მარტო დაიწყო ამ ლოზუნგებით, არამედ ეს იყო მისი ანი და ჰოეც.

ხელმძღვანელ ქართველ ბოლშევიკთა შორის, შეიძლება ითქვას, ერთადერთი ბესო ლომინაძე იყო, რომელიც, სხვებისაგან განსხვავებით, არ მალავდა და მიუთითებდა: ,,ჩვენი ეროვნული პოლიტიკით შევიტანეთ გაღიზიანება წვრილბურჟუაზიულ ინტელიგენციაში“ და უკმაყოფილება გავაღვივეთ გლეხობაშიც, ,,რომელიც თავისი ბუნებით ისედაც ნაციონალისტურიაო“.[2]

            ხელისუფლება განსაკუთრებით კმაყოფილი იყო იმით, რომ, როგორც თვითონ აცხადებდა, ,,ნაციონალურ საკითხში“ კომუნისტური პარტიის სწორმა პოლიტიკამ ,,ჰპოვა თავისი ისტორიული გამართლება“. რომ მათმა ,,პარტიამ დაიჭირა საუცხოო გამოცდა“. ამის საილუსტრაციოდ იშველიებდნენ ფაქტს, რომ საქართველოს ავტონომიური წარმონაქმნები არ ჩაერთვნენ ანტისაბჭოთა გამოსვლაში, პირიქით, ,,აფხაზეთი დაეხმარა სამეგრელოს, აჭარამ შეაიარაღა უპარტიო მასები გურიის კომუნარების დსახმარებლად“.[3]

მაშინ არავინ აცხადებდა, მაგრამ დღეისათვის ცნობილია, რომ აჯანყებაში ქართველების გარდა საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლებიც მრავლად იყვნენ ჩართულნი. ქაქუცა ჩოლოყაშვილის სიტყვით, ,,ადგილობრივ თათრები, რუსები და ზოგან სომხები ჩვენთან იყვნენ“.[4]  საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროს არქივში დაცული ერთი დოკუმენტური წყაროს თანახმად, აგვისტოს აჯანყებაში მინაწილეობისათვის ,,საქჩეკამ“ დახვრიტა 857 ადამიანი. აქედან ქართველი 829, 9 აზერბაიჯანელი, 8 სომეხი, 5 რუსი, 6 სხვა ეროვნების წარმომადგენელი“. არსებობს იმის ოფიციალური ცნობაც, რომ  აჯანყებასთან კავშირისათვის აფხაზეთში სიკვდილით დასაჯეს 11 კაცი.[5]

საკავშირო კომუნისტური პარტიის (ბ) ცენტრალური კომიტეტის 1924 წლის ოქტომბრის პლენუმზე გამოსვლისას ს. ორჯონიკიძემ დახვრეტილთა და მოკლულთა რაოდენობა 980-ით განსაზღვრა და დაამატა, რომ აქედან სულ მცირე ოთხმოცდათხუთმეტი პროცენტი თავადაზნაურობა იყოო.[6] სერგო ორჯონიკიძესავე ეკუთვნის სიტყვები: ,,უკეთესია რამდენიმე ათეული მენშევიკის, ნაციონალ-დემოკრატის მსხვერპლი, ვიდრე მუშის და გლეხის ერთი წვეთი სისხლი“.[7] დიახ, ბოლშევიკები მსხვერპლს ,,კლასობრივი მიდგომით“, სოციალური და პარტიული ნიშნით ახარისხებდნენ და ,,რევოლუციის ინტერესებიდან გამომდინარე“, უგულვებელყოფდნენ ტრადიციულ მორალურ და ეთიკურ ნორმებს.

საბჭოთა რეჟიმი თავს გამარჯვებულად გრძნობდა, თუმცა მოსალოდნელი საფრთხის საბოლოოდ აღსაკვეთად, რეპრესიებთან ერთად, მოსახლეობის ეკონომიკური მდგომარეობის მცირეოდენ გაუმჯობესებაზეც მოუწია ზრუნვა. ამასთან, გარკვეული ყურადღება აჯანყების პრობლემის გააზრებასაც დაეთმო.

            უნდა აღინიშნოს, რომ აჯანყების, როგორც მოვლენის გააზრებისას,   კომუნისტი ლიდერების მიდგომებში ანალიზს პოლიტიკა ჭარბობდა. პოლიტიკის ნაწილი იყო აგრეთვე ხელისუფლების მიერ ორგანიზებული საზოგადოების სხვადასხვა ფენის წარმომადგენელთა საგანგებო კრებები, რომლებიც დასავლეთ თუ აღმოსავლეთ საქართველოში აჯანყების ჩახშობისთანავე დაიწყო და თითქმის 1925 წლის დადგომამდე იმართებოდა. ცალკეული სოფლების გლეხობა, ფაბრიკა-ქარხნების მუშები, სკოლების პედაგოგები, ამა თუ იმ დაწესებულებათა პროფკავშირები თუ შრომითი კოლექტივები ერთსულოვნად გმობდნენ აჯანყებას და იწონებდნენ ხელისუფლების მოქმედებას მისი ორგანიზატორებისა და მონაწილეთა დასჯის შესახებ.

შესაძლოა, ამ კრებათა ბევრი მონაწილე მართლაც ასე ფიქრობდა, მაგრამ თუნდაც იმის გამო, რომ თვით კრებები ხელისუფლების ორგანიზებული იყო,  მათში მმართველი რეჟმის წარმომადგენლებიც იღებდნენ მონაწილეობას, ხოლო მიღებული რეზოლუციები წვეთი წყალივით ჰგავდა ერთმანეთს, ძნელია ვირწმუნოთ ამ ადამიანთა გულწრფელობა. ამდენად, აღნიშნული კრებების სულისკვეთება ვერ გამოდგება საზოგადოებრივი განწყობის ბარომეტრად.

იგივე უნდა ითქვას ინტელიგენციის ცნობილ წარმომადგენელთა კოლექტიურ განცხადებაზეც, რომელიც თბილისის უნივერსიტეტში, ასევე, ხელისუფლების დავალებით მომზადდა და პრესაში გამოქვეყნდა. მასში ვკითხულობთ: ,,შეიარაღებული გამოსვლა საქართველოში მიჩნეულ უნდა იქნას ყოვლად მიუტევებელ დანაშაულად ქართველი ერის წინაშე, მისი სასიცოცხლო ინტერესების დამღუპველად და მომაკვდინებლად. ...უნივერსიტეტის პროფესორთა საბჭო საქვეყნოდ გმობს უპასუხისმგებლო და და ავანტიურისტულ გამოსვლას არსებული ძალაუფლების წინააღმდეგ და მას სთვლის ქართველი ერის ინტერესების ღალატად“.[8] განცხადებას ხელს აწერდნენ: ლუარსაბ ანდრონიკაშვილი, გიორგი ახვლედიანი, ივანე ბერიტაშვილი, გიორგი გეხტმანი, ნიკო მუსხელიშვილი, გრიგოლ ნათაძე, გიორგი ნიკოლაძე, შალვა ნუცუბიძე, ივანე ჯავახიშვილი და სხვ. ამათი უმრავლესობა ნამდვილად არ იზიარებდა აჯანყების იდეას და იგი შეცდომად მიაჩნდა, მაგრამ დეკლარაციაში რომ ზოგიერთი ფრაზა ხელისუფლების მოთხოვნითაა შეტანილი და ამძიმებს განცხადების ტონს, ესეც აშკარაა.

ნაკლებად შეიძლება ძალადაუტანებელ, თავისუფალი ნების გამოხატვად  ჩაითვალოს ქართველი სამღვდელოების აზრიც, რომელიც გამოითქვა 1924 წლის 20 ოქტომბერს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროებითი მმართველობის სახელით გაკეთებულ განცხადებაში. აქ აღნიშნული იყო: ,,ვაღიარებთ საბჭოთა ხელისუფლებას, რომელიც წარმატებით ხელმძღვანელობს ქართველი ერის კულტურულ-ეკონომიკურ და ეროვნულ აღორძინებას, ვგმობთ 1924 წლის აგვისტოს ავანტურას“.[9]

            როგორი იყო აჯნყების თანამედროვე ქართველი საზოგადოების სხვა ცნობილ წარმომადგენლთა დამოკიდებულება მომხდარი ფაქტისადმი?

            აჯანყებაში მონაწილეობისათვის 1924 წლის სექტემბერში დახვრიტეს ცნობილი მეცნიერის კორნელი კეკელიძის ვაჟი. ,,მამა იძულებული გახადეს გაეკეთებინა საჯარო განცხადება, რომ მისი შვილის დახვრეტა სავსებით სამართლიანი იყო“.[10]

გალაკტიონ ტაბიძემ აგვისტოს აჯანყებას პოემა მიუძღვნა, რომლის სათაურია: ,,მოგონებები იმ დღეებისა, როცა იელვა“. პოეტმა აღწერა ხალხის მღელვარება და მთავრობის უსაზღვრო რისხვა. აჯანყებულებთან სისხლიანი ანგარიშსწორება მან ,,თავისუფლების დახვრეტად“ მიიჩნია. ხელისუფლებამ ჟურნალ ,,მნათობის“ ნომერი, რომელშიც ხსენებული ნაწარმოები გამოქვეყნდა, აკრძალა, ხოლო ავტორი გარკვეული დროით საპყრობილეში ჩასვა.[11]

,,თვითშეწირვის გმირული არსისაგან დაცლილ ხარაკირს“ შეადარა გრიგოლ რობაქიძემ 1924 წლის აჯანყება, რომელმაც, მწერლის შეხედულებით, ,,უმძიმესი ჭრილობა მიაყენა არა მარტო ერის სხეულს, არამედ მის თაურს, პირველარსსაც. მან კი არ გამოაწრთო, არამედ დაასუსტა და დააუძლურა ერის სული“.[12]

თვალსაჩინო ეთნოგრაფი გიორგი ჩიტაია იგონებდა: როდესაც პარიტეტულმა კომიტეტმა შემომთავაზა, აფხაზეთში მეხელმძღვანელა აჯანყებისათვის, მე ,,კატეგორიულად ვიუარე გარკვეული მიზეზებით: ეს იქნება ავანტიურა, ხალხი გაიჟლიტება და პარიტეტული კომიტეტი კი გადარჩება მეთქი“.[13]

ნიკო ნიკოლაძე, რომელიც უცხოეთიდან აჯანყებამდე რამდენიმე თვით ადრე, 1924 წლის გაზაფხულზე დაბრუნდა, შეიარაღებულ გამოსვლას არ ეთანხმებოდა. ცნობილია, რომ იგი საიდუმლოდ შეხვდა საქართველოს პარიტეტული კომიტეტის თავმჯდომარეს კოტე ანდრონიკაშვილს და ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ერთ-ერთ ლიდერს შალვა ამირეჯიბს. ორივე მათგანს გააცნო თავისი უარყოფითი აზრი აჯანყების თაობაზე და გადასცა ასევე სპირიდონ კედიას დანაბარები, რომ ევროპის დახმარების იმედი ილუზორული იყო და ასეთ პირობებში გამოსვლას გამართლება არ ექნებოდა.[14]

რუსეთში გადასახლებული ერთ-ერთი უხუცესი სოციალ-დემოკრატი ისიდორე რამიშვილი 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებას უწოდებდა ,,შემცდარად გადადგმულ ნაბიჯს“, ამბავს ,,არა მოყვრის გასახარებელს, არამედ მტრისას“. იგი აჯანყების გადაჭრით წინააღმდეგი იყო, გამოსვლა მიაჩნდა ,,პროვოკაციად“, ,,ფრიად საფათერაკოდ და მიზანშეუწონლად“ და მზად იყო, გადასახლების ადგილიდან საქართველოში ჩასულიყო, რათა აჯანყების განზრახვა ჩაეშალა.[15]

გერონტი ქიქოძის სიტყვით, ,,შეთქმულებმა (გულისხმობდა აჯანყების ხელმძღვანელებს,- ო. ჯ.) მეტი რომანტიზმი გამოიჩინეს, ვიდრე საღი პოლიტიკური გონიერება“.[16]

,,აჯანყების რეპრესიების შემდეგ სიძულვილი და მტრობა საოკუპაციო რეჟიმისადმი ხალხში უფრო მწვავეა, ვიდრე ეს წინათ იყო. გადალახულია შიშის გრძობა დახვრეტისა, წამების და გადასახლების. რამდენადაც ქართველი ხალხის განთავისუფლება სხვერპლს ითხოვს, იმდენად იგი დღესაც მზადაა ყოველგვარი სხვერპლი გაიღოს, ოღონდ ზურგს უნდა გრძნობდეს გამაგრებულად“, - ასე წარმოედგინა სპირიდონ კედიას საქართველოში არსებული მდგომარეობა აგვისტოს აჯანყებიდან ახლო ხანებში.[17]

,,ხალხი კვლავ მაგრად არის, მიუხედავად იმ ზარალისა, რომელიც მას აჯანყების გამო თავს დაატყდა. არავითარ ეროვნულ კატასტროფას ადგილი არა აქვს. სრულებით ეროვნული ენერგია ამ აჯანყებით არ ამოწურულა“ აცნობებდა კონსტანტინოპოლში მყოფი სოციალისტ-ფედერალისტური პარტიის ერთ-ერთი ლიდერი სიმონ მდივანი თავის პარტიის თავმჯდომარე სამსონ ფირცხალავს 1924 წლის დეკემბერში.[18] უნდა ითქვას, რომ ეს გარედან, შორიდან დანახული სურათია, რომელშიც სასურველის რეალურად წარმოჩენის სურვილი გამოკრთის.

ამ თარიღიდან  სულ რაღაც 6 თვის შემდეგ სოციალ-დემოკრატი კონსტანტინე სულაქველიძე თბილისიდან თავის თანაპარტიელებს ემიგრაციაში აცნობებდა: ,,აუტანელია ის მორალური ატმოსფერა, რომელიც დღეს აქ არის შექმნილი. თავის ტერორით მათ (ბოლშევიკებმა - ო. ჯ.) ერთგვარად მიაღწიეს მიზანს. ხალხი, განსაკუთრებით ქალაქში, ძლიერ მოშლილია. ხალხის უდიდეს ნაწილს, რასაკვირველია, სასტიკათ ძაგს დღევანდელი ხელისუფლება, მაგრამ იმ რიგათ არის დაშინებული, რომ მზათ არის ბატონების შესახედავათ ყოველივე გააკეთოს, რაც მათ სურს. .... ხალხი, მე ქალაქზე ვლაპარაკობ, დაადგა ძველ ნაჩვევ გზას - ჩვენი ინტელიგენცია რომ შვრებოდა ნიკოლოზის დროს: პირში მათ ელაქუცება, პირს იქით კი მზათაა მათ სამარე გაუთხაროს“ .[19]

1926 წ. 16 ივნისს, ეროვნულ-დემოკრატი ლელი ჯაფარიძე საქართველოდან პარიზში გაგზავნილ წერილში მიუთითებდა: ,,აგვისტოს ამბების მერე ხალხის ნებისყოფა ისეა მოტეხილი, რომ მის აქტიობაზედ ფიქრი არ შეიძლება“.[20]

აჯანყების დამარცხების შემდეგ რეპრესიებს გადარჩენილი საქართველოს  ეროვნულ-პატრიოტული ძალები თავისუფლებისათვის ბრძოლის ალტერნატიულ გზას დაადგნენ. საბჭოთა რეჟიმთან შეარაღებული დაპირისპირების ნაცვლად, 1924 წლის შემდეგ კურსი წინააღმდეგობის მშვიდობიანი ფორმებზე იქნა აღებული და მოქმედებამ კულტურულ-საგანმანათლებლო ფრონტზე გადაინაცვლა. როგორც სპირიდონ კედია აღნიშნავდა: ,,ქართველობამ შეიარაღებულ ბრძოლას ხელი შეუშვა და დაქანცული, შინაგანი სულიერის წინააღმდეგობის პოზიციებზე გადავიდა“.[21]

თავის დროზე ამგვარ კომპრომისს შალვა ნუცუბიძემ ,,წაწოლის პოლიტიკა“ უწოდა და მასში რეჟიმის წინააღმდეგ ბრძოლის  ,,თავდაცვის ხმლით“ გაგრძელება იგულისხმა. მას მიაჩნდა, რომ  ,,დიდი წინააღმდეგობის მუხას ძლიერი ქარიშხალი ფესვებიანად მოთხრის, მცირე წინააღმდეგობის ბალახი კი მოიხრება და გადაურჩებაო. მსგავსად ამისა, ჩვენც უნდა წაუწვეთ, ქარიშხალი რომ გადაივლის, ავდგებითო“.[22]

ნოე ჟორდანიამ კომპრომისი საბჭოთა ხელისუფლებასთან ოპორტუნიზმად, ,,უვარგის საშუალებად“ მიიჩნია და იგი ,,შეძრომის პოლიტიკად“ მონათლა.  მისი სიტყვით: ,,შეძრომა სარფიანია შემძრომელთათვის, საზიანოა ხალხისათვის. ცხადია, რატომ. შეძრომა შეუძლია თითო-ოროლა პირს, გუნდს, არასოდეს ხალხს“.[23]

ჩემი აზრით, კომუნისტურ რეჟიმთან შეიარაღებულ ბრძოლაზე უარის თქმა და ალტერნატიული გზით ეროვნული თვითმყოფადობის დაცვა-შენარჩუნებისათვის ძალისხმევა ეს იყო ილია ჭავჭავაძისა ,,ზომიერი ნაციონალიზმის ხაზის“ - ანუ დამპყრობლის წინააღმდეგ ფრთხილი, წინდახედული, აუჩქარებელი ბრძოლის გაგრძელება მშვიდობიანი საშუალებებით, რაც საისტორიო ლიტერატურაში ,,აქტიური ლოდინის ტაქტიკად“ არის სახელდებული.[24]

რაც შეეხება პოლიტიკურ მეცნიერებას, მოსაზღვრე დიდ სახელმწიფოსთან პატარა ქვეყნის  ურთიერთობაში ასეთი პოლიტიკა  გააზრებულია, როგორც ,,რეალისტური შემგუებლობა“.[25]

არსებობს კიდევ ერთი განსაზღვრება, რომელიც საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის თავმჯდომარეს სპირიდონ კედიას ეკუთვნის. ესაა ,,მომენტის დარაჯობა“. სხვაგვარად, ,,მოთმინება, საერთაშორისო მასშტაბით ეროვნული საქმის პროპაგანდა, მუშაობა ხელსაყრელი კონიუკტურის შესაქმნელად და მისი გამოყენებისათვის მაქსიმალური მომზადება“.[26]

ასეთი კურსის არჩევა ქართული პატრიოტული ინტელიგენციისათვის არ ყოფილა მარტივი და იგი ვერც საზოგადოების ერთგვაროვან დამოკიდებულებას ჰპოვებდა. ოთარ ჩხეიძის რომანში ,,ბორიაყი“, სადაც მხატვრულადაა ასახული 1924 წლის აჯანყების დროინდელი ქართული საზოგადოებრიობის განწყობილება, ერთ-ერთი პერსონაჟი აცხადებს: „ქედის მოხრა და დამორჩილება შემაძრწუნებელი სიმდაბლეა, ავადმყოფობაზე ავადმყოფობაა, დაცემულობაა სულისა“.[27]

რა თქმა უნდა, იყო ამგვარი უკომპრომისობისა და შეურიგებლობის განწყობაც, თუმცა საბჭოთა რეჟიმის გაძლერებისა და განმტკიცების პირობებში იგი ფართოდ აღარ გამოვლენილა. აქვე დავძენ, რომ ,,ზომიერი ხაზის“ მიმდევრებს არ ჰქონიათ დამშვიდებული ცხოვრება, ხელისუფლება მათ მუდმივად ეჭვით უყურებდა, რადგანაც ჰქონდა უნდობლობის საფუძველი. სერგო ორჯონიკიძე ამ ადამიანების მისამართით აცხადებდა: ,,ქართველი ინტელიგენტები სხვა ტაქტიკას იყენებენ, ვიდრე რუსები. ისინი ცდილობენ საბჭოთა რეჟიმს შიგნიდან გამოუთხარონ საძირკველი“.[28]

            ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ აჯანყებისადმი არაერთგვაროვანი იყო ქართული პოლიტიკური ემიგრაციის დამოკიდებულებაც. არაერთი თვალსაჩინო ემიგრანტი მოღვაწე არ ემხრობოდა შეიარაღებულ გამოსვლას. მათ შორის: კარლო ჩხეიძე, ირაკლი წერეთელი, აკაკი ჩხენკელი, სპირიდონ კედია, ექვთიმე თაყაიშვილი, გიორგი მაზნიაშვილი, ალექსანდრე ასათიანი და სხვ. მათი აზრით, საქართველოს საკუთარი ძალებით პირდაპირ შეტაკებაში არ შეეძლო რუსეთის დამარცხება, მოკავშირედ შეგულებული ევროპის მხრიდან კი რეალური დახმარება არ ჩანდა. საგულისხმოა, რომ იმ მომენტისათვის არც საერთაშორისო ვითარება ყოფილა საქართველოსათვის ხელსაყრელი. ასეთ პირობებში აჯანყების მოწყობა წინასწარვე მის მარცხს ნიშნავდა.

შემთხვევითი არ იყო, რომ ემიგრირებული მთავრობა და პოლიტიკური პარტიების ხელმძღვანელები, რომლებიც თავიანთი მიმართვებით დროდადრო ამხნევებდნენ ქართველ ერს, 1923 წლის 16 აპრილით დათარიღებულ მოწოდებას ამთავრებდნენ სიტყვებით: ,,არც აჩქარება, არც დაგვიანება!“[29]

დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ნოე ჟორდანიას პოზიციას. დევნილი მთავრობის თავმჯდომარე არ უარყოფდა აჯანყების იდეას, ოღონდ საქართველოს აჯანყება მას იმ შემთხვევაში მიაჩნდა გამართლებულად თუ იარღს ჯერ ჩრდილოეთ კავკასია და აზერბაიჯანი  შემართავდნენ. ეს აზრი მკაფიოდ იყო გამოთქმული წერილში, რომელიც ნოე ჟორდანიამ საქართველოში სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ცენტრალურ კომიტეტს  1924 წლის 2 ივნისს გამოუგზავნა (ამ წერილის დედანს მიაკვლია პროფ. გ. ციციშვილმა).[30]  საქართველოს დამკომი ამ მხრივ მუშაობას კიდევაც აწარმოებდა, მაგრამ უშედეგოდ.

მიუხედავად იმისა, რომ ნოე ჟორდანიას თვალსაზრისი ვერ განხორციელდა, აჯანყება მაინც მოხდა. ქართულმა ემიგრაციამ აგვისტოს აჯანყებაზე პსუხისმგებლობა გაიზიარა.[31]

საქართველოსაგან განსხვავებით, აჯანყების შესახებ მსჯელობა ემიგრაციაში   თავისუფლად შეიძლებოდა.  ასეთი მსჯელობა რამდენჯერმე გაიმართა მთავრობის, დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმისა და პოლიტიკურ პარტიათა წარმომადგენლების, მთავრობისა და საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტის დელეგაციის მონაწილეობით და სხვ. ამ საკითხზე ბევრი დაიწერა ემიგრანტულ ქართულ პრესაში. აგვისტოს აჯანყებას ცალკე ნაშრომები მიუძღვნეს ნოე ჟორდანიამ[32] და სოლომონ ზალდასტანიშვილმა.[33] აჯანყების თემა განხილულია ირაკლი წერეთელის ნარკვევში,[34] ალექსანდრე ასათიანის წიგნში[35] და სხვ.

სოციალისტ-ფედრალისტი სიმონ მდივანი 1924 წლის აჯანყების მნიშვნელობას იმაში ხედავდა, რომ ,,ამ გამოსვლით საქართველოს ხალხმა ... კიდევ ერთხელ და სამუდამოდ ზურგი უჩვენა რუსეთს“.[36]

აკაკი ჩხენკელის სიტყვით, ,,აგვისტო-სექტემბრერი 1924 წ. ... ეს იყო დაუჯერებელი... გიჟური გამბედაობა! პატარა საქართველო და დიდი რუსეთი - ორი სრულიად შეუდარებელი სიდიდე“.[37]

,,საქმე დიდებული“ და ,,საქმე საშინელი“, ,,ერის გამოფხიზლების“,  ,,სიხარულის და ჭმუნვის დღე“, ,,სიცოცხლისა და სიკვდილის პაემანი“ უწოდა ნოე ჟორდანიამ 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებას.[38] მისი სიტყვით, ეროვნული განთავისუფლების სურვილი ,,ცხადდება მხოლოდ ბრძოლით, მასის ამოქმედებით. აი ეს სურვილი ჩვენმა ქვეყანამ აჯანყებით გამოხატა და მსხვერპლის გაღებით ამცნო კაცობრიობას თავისი დროშა და მისწრაფება.[39]

სპირიდონ კედია წერდა: ,,ძალიან, ძალიან ძვირად დაუჯდა ქართველ ხალხს  თავისუფალი ეროვნული სულის სიამაყე. მრავალი ათასი საუკეთესო ქართველი  დაიღუპა უსწორო ბრძოლაში“.[40]  ს. კედიას მიაჩნდა: ,,ის რჩეულნი და უკეთესნი, რომელნიც ათასობით დაიხვრიტნენ ცოცხლად რომ დარჩენილიყვნენ, ამ ჯანმრთელი პატრიოტული ელემენტის არსებობა, თვით საბჭოთა პირობებშიც, ქვეყანას დიდ სარგებლობას მოუტანდა - ამ კარგთა ამოწყვეტამ ცუდებსა და უვარგისებს გაუხსნა გზა“.[41]

,,ჩვენმა პარტიამ ძირიანათ უნდა გადასინჯოს თავისი ტაქტიკა. სამხედრო ორგანიზაციების მოწყობისა და აჯანყების გეზი მან უნდა საბოლოოდ უარყოს, რადგან ქართველ ხალხს საკუთარი ძალა არ შესწევს საკუთარი ძალით თავი გაითავისუფლოს“, აცხადებდა ირაკლი წერეთელი.[42]

სოციალ-ფედრალისტ სიმონ მდივანის აზრით, საკითხის გადასინჯვა ორიენტაციის შეცვლით არ უნდა მომხდარიყო. ,,საქართველოს დამოუკიდებლობა, რუსეთთან სამუდამო დაშორებით, რჩება სავალდებულოდ ყველა პარტიისათვის. ასეთია ხალხის სურვილი. აჯანყებით მოხდება ეს თუ მშვიდობიანად, ეს მომავლის საკითხია. პირადად ჩემის აზრით, - ორივესათვის უნდა ვემზადოთ“, აღნიშნავდა იგი.[43]

ცალკე უნდა გამოვყოთ გრიგოლ ვეშაპელი. ეს ცნობილი ნაციონალისტი მოღვაწე აჯანყების მომხრე და მხარდამჭერი იყო, მაგრამ საბჭოთა ხელისუფლებამ მისი გადაბირება მოახერხა, რის შემდეგაც ამ უკანასკნელმაც ძირეულად შეიცვალა პოზიცია. დაადგა რა კომუნისტურ რეჟიმთან თანამშრომლობის გზას, გ. ვეშაპელმა საერთოდ ანტიბოლშევიკური ფრონტის ლიკვიდაცია  და საბჭოთა ხელისუფლების ცნობა მოითხოვა.[44]

გ. ვეშაპელის შეხედულება მხოლოდ მცირერიცხოვანმა ჯგუფმა გაიზიარა. პოლიტიკური ემიგრაციის დიდი ნაწილი იმ აზრის იყო, რომ ,,1924 წლის აგვისტოს აჯანყება იყო შემოსეული საბჭოთა რუსეთის წინააღმდეგ ქართველი ხალხის სამნახევარი წლის შეუწყვეტელი ბრძოლის აპოთეოზი. ...ჩვენი სამშობლოს დამოუკიდებლობის საქმეს აგვისტოს აჯანყებამ დიდი თანაგრძნობა მოუტანა მთელს მაშინდელ მოწინავე კაცობრიობაში. ...მთელმა არაკომუნისტურმა სამყარომ აღშფოთებით დაგმო კრემლის სიმკაცრე ქართველი ხალხის მიმართ“.[45] ასევე,             ,,1924 წლის აგვისტოს აჯანყებაში გამოიხატა ერის სასიცოცხლო ძალა, მისი უნარი და მხნეობა. მან ამცნო ქვეყნიერებას, რომ მისი სურვილი თავისუფლების დასდაბრუნებლად გარდაუვალია. დამპყრობელთა და მას შორის ორმო გათხრილია; მისი რწმენა ურყევია. ...1924 წლის აჯანყებით ქართველმა ერმა სცადა გადაეგდო ეროვნული მონობის უღელი. იგი დამარცხდა, მაგრამ მან სისხლით ჩასწერა ისტორიაში თავისი ურყევი სურვილი: ... იყოს თავისუფალი, აღიდგინოს საკუთარი, ქართული სახელმწიფო“.[46]

აჯანყების არაერთგვაროვანი შეფასების მიუხედავად, ქართულმა პოლიტიკურმა ემიგრაციამ ეროვნული თავისუფლებისათვის იარღით ბრძოლაზე ხელი გადაჭრით  აიღო. მან ანტიბოლშევიკური ბრძოლის პოლიტიკური ხაზი შეინარჩუნა, მაგრამ გადასინჯა სამხედრო მოქმედების ტაქტიკა და საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის საკითხი საბჭოთა იმპერიაში საშინაო და საგარეო კრიზისის დადგომას, ასევე ხელსაყრელი საერთაშორისო მდგომარეობის მომწიფებას დაუკავშირა.

 აგვისტოს აჯანყებისადმი დამოკიდებულების ნარგვარობას ქართული ემიგრაციისათვის ხელი არ შეუშლია დაემკვიდრებინა ერთი ჩინებული ტრადიცია: ეს არის აჯანყების ყოველი წლისთავის სათანადო პატივით აღნიშვნა, რაც დღემდე გრძელდება.

1924 წლის აგვისტოს აჯანყების კრიტიკულმა შესწავლამ და მიუკერძოებელმა ანალიზმა რამდენიმე ისტორიული გაკვეთილი გამოკვეთა: გამოვყოფ ზოგიერთს:

1.      საერთო მიზნისათვის ბრძოლაში განსაკუთრებით აუცილებელია ეროვნული კონსოლიდაცია, - შიდა სიმტკიცე, საზოგადოების სხვადასხვა ფენის, უწინარესად პოლიტიკური ძალების ურთიერთნდობა და ერთიანობა.

2.      არასოდეს უნდა მოვწყდეთ რეალობას. ადეკვატურად უნდა შევაფასოთ როგორც საკუთარი, ისე მოწინააღმდეგის შესაძლებლობანი. ერს იმაზე მეტი ამოცანა არ უნდა დავუსახოთ, რისი განხორციელებაც მოცემულ მომენტში მის ძალებს აღემატება.

3. ჩვენს გასაკეთებელ საქმეს სხვა არავინ გააკეთებს. არ უნდა გვქონდეს გარედან დახმარების გადაჭარბებული იმედი და მოლოდინი.

4.      საერთაშორისო მდგომარეობის სწორი ანალიზი და მომენტის სათანადოდ შერჩევა (,,ბრძოლა მტერს მაშინ უნდა მისცე, როდესაც უპირატესობას გრძნობ და არა მაშინ, როდესაც ეს მას სურს და უჯობს“, სპირიდონ კედია).

5.      საკმარისი არ არის ბრძოლის ერთი მეთოდით დაკმაყოფილება, საჭიროა ალტერნატივის უფრო საფუძვლიანი ძიება, მისი მიგნება და გამოყენება.

6.      აუცილებელია წარსულის გამოცდილების ობიექტური გააზრება საჭირო შემთხვევაში მისი გათვალისწინების მიზნით.

ჩემი მოხსენების ფარგლებს ცილდება და აქ ვერ ვისაუბრებ აჯანყების სხვა განზომილებებზე, რაც ცალკე კვლევის საგანია. დასასრულს კი ვიტყვი:

            1924 წლის აგვისტოს აჯანყება, არსებითად, რუსეთსა და საქართველოს შორის ურთიერთმიმართების გარკვევას, რუსეთის საბჭოთა იმპერიისაგან საქართველოს თავდაღწევისა და დამოუკიდებელი ცხოვრების განახლების მიზანს ემსახურებოდა. რუსეთისაგან მომდინარე გამოწვევების დაძლევა, ეროვნული თავისუფლება, სუვერენიტეტის განმტკიცება, ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფა ის პრობლემებია, რომლებიც არანაკლები სიმწვავით დგას დღევანდელი საქართველოს წინაშეც. ამდენად, 1924 წლის აჯანყების ირგვლივ არსებული ცოდნის აქტუალიზება, იმ დროინდელი პოლიტიკური გამოცდილების სიღრმისეული გააზრება და ამ ცოდნა-გამოცდილების თანამედროვე სინამდვილესთან მისადაგება არ არის მხოლოდ  შემეცნებითი საკითხი. იგი იმავდროულად სახელმწიფოებრივად მნიშვნელოვანი პრობლემაა და, ჩემი აზრით, როგორც ამჟამინდელი, ისე მომავალი პოლიტიკოსების მხრიდანაც მეტ ყურადღებას საჭიროებს.

        და კიდევ: თუ თვალს გადავავლებთ ჩვენსავე ისტორიას და გავიხსენებთ სხვადასხვა დამპყრობლის წინააღმდეგ ქართველი ხალხის ბრძოლას ამა თუ იმ ეპოქაში, დავრწმუნდებით, რომ მოწინააღმდეგესთან შედარებით, რიცხვობრივად ყოველთვის ნაკლები ვიყავით, მტერს ვერც საბრძოლო ტექნიკითა და შეიარაღებით აღვემატებოდით, მაგრამ იყო ერთი სასწაულმოქმედი ძალა, რომელიც აღგვავსებდა და ენერგიას გვმატებდა. ამ ძალს საკუთარი მიწა-წყლისა და თავისუფლების უსაზღვრო სიყვარული ჰქვია. სხვაგვარად, ეს იყო ეროვნული სულის სიმტკიცე და გაუტეხელი ნება იმისა, რომ ,,ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს“. სამშობლო იყო უზენაესი ღირებულება და, იაკობ გოგებაშვილის სიტყვით თუ ვიტყვით, როდესც ჩვენი წინაპრები თავს აკლავდნენ მტერს, შეშმარიტი მამულიშვილი არ მოელოდა ,,არც სახელს, არც ქვეყნის ტაშს, არც სხვა რაიმე ჯილდოს. იგი ასრულებდა წმინდა მოვალეობას სინიდისის, ქვეყნის და ღვთის წინაშე“.[47]

            1924 წლის აგვისტოს ეროვნული აჯანყებაც ამ ჭრილში უნდა იქნას განხილული.